Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

Korxonaning narx siyosati 

 

Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas 

qismi hisoblanadi.“Siyosat” so‘zining ma’nosi mumkin bo‘lgan san’at, 

deyiladi. Bu tarif narx siyosatining tarifiga ham to‘g‘ri keladi. Narxni 

shakllantirish, bu san’at chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga 

oshiriladi. Korxonaning narx siyosati – bu maksimal darajada narx 

shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga, salohiyatni 

xaridor uchun bo‘lgan raqobatda yutishga va o‘z maqsadlariga erishish 

---

260 

 

uchun narxni ko‘tarishga qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi 

orqali amalga oshiriladi. Narx siyosati taktik-operativ aksiyalarni, 

ma’lumot tizimini (yig‘ish, tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar 

(tartib va jarayon jihatlar) ni o‘z ichiga oladi.  

Taktik — operativ aksiyalar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa 

muddatli pog‘onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differen-

siatsiyasi, narxlar variatsiyasi, narx chizig‘i siyosati, narxlarni 

yo‘naltirish. Taktik – operativ aksiyalarning qo‘llanilishi korxonaning 

strategik maqsadlari bilan mos kelishi lozim, u bozorda o‘z mavqeyini 

egallash uchun qilinadi. Shuning uchun narx siyosati strategik baza 

(narx strategiyasi) ga muhtojlik sezadi.  

Hozirgi kunda “narx menejmenti” narx siyosatiga sinonim bo‘lib 

hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning asosiy sababi bo‘lib quyidagilar 

hisoblanadi: narxlar differensiatsiyasi kuchaydi, buni narx diskrimi-

natsiyasi yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin. 

 Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar 

guruhining to‘lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar 

differensiatsiyasi raqobat ko‘rinishida asosiy vosita bo‘lganligi sababli 

korxonalar xaridorlarning tovarga bo‘lgan ichki talablarini aniqlash va 

tovarni ularga yetkazib berishga katta ahamiyat beradi. Tovar 

defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‘yicha olib boriladigan 

ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida 

narxlar differensiatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan korxonaning barcha 

imkoniyatlari birgalikda rivojlantirilmoqda. 

Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa 

muddatli narx aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo 

kuzatilmoqda. Bularning barchasi narx siyosatini har xil masalalarni 

yechishga majbur qildi. 

Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida 

narx qarshiligi kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish 

siyosatining roli oshdi. Boshqarish kerak bo‘lgan yuqori muammoli 

narxlar o‘zgarishi yuzaga keldi. Narx siyosatining malakalilik darajasi, 

bozorni o‘rganishning zamonaviy usullari, narxni rejalashtirish narx 

nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma’lum vaziyatlarda korxonalar 

raqobat ustunlinligiga ega bo‘ldilar. 

Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‘plab narx 

siyosati bo‘yicha qabul qilingan qarorlar doimo o‘zgarib turuvchi va 

kompleks sharoitlarda qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning “narx 

---

261 

 

- naflilik” birligiga bozorning javobini oldindan bilish qiyin. Shu 

munosabat oqibatida bozorning javobiga qaratilgan tavakkalchilik, ya’ni 

narx belgilanganda ko‘zda tutilmagan xarajatlar vujudga keladi. Bu 

tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‘lishi mumkin va 

yo‘qotilgan narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar). 

Yetkazib berish va to‘lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab 

chiqaruvchi sotib oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‘lash 

shartlarini shaxsan kelishib oladi. Raqobat ko‘p hollarda sotuvchilarni 

xaridorlarga chegirmalar qilishga majbur qiladi, oqibatda ularning 

foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat qilinmagan chegirmalar, bonus-

lar to‘lash sharoitlari joriy qilinganda bo‘ladi. 

To‘lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‘z shartnoma majbu-

riyatlarini bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik 

tavakkalchiligi). Agar xaridorlar to‘lash imkoniyatlari yo‘qligini sabab 

qilib, mahsulotlar narxining bir qismini to‘lasa, qolgan pulini kelishilgan 

muddatda to‘lashni kelishib olsa, to‘lov tavakkalchiligi vujudga keladi. 

Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab 

chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy 

– iqtisodiy manfaatlari tufayli qisqartiriladi. 

Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridor-

larda ham kuzatiladi. 

Narx siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalari-

dan katta foyda olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash narx 

menejmentining asosiy vazifalaridandir. Rejali narx qarorlari maqsadlar 

tizimini keltirib chiqaradi. Har bir tashkilot individual ustuvor 

maqsadlardan kelib chiqqan holda o‘z maqsadlar tizimini ishlab chiqadi. 

Shu sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud emas. Narx 

siyosatida maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar 

potensial narxlar maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko‘rinishida 

ifodalangan bo‘lsa, bu juda yaxshi. Bu o‘z ichiga hamma maqsadlarni 

olmaydi, ammo ifodalangan maqsadlar munosabati narx siyosatini 

tushunishga yordam beradi. Umuman olganda narx siyosatini korxona-

ning faqat marketing yo‘nalishida emas, balki boshqa yo‘nalishda ham 

qo‘llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga qo‘yadigan maqsadlariga: 

daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni maksimallashtirish, ma’lum 

foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni saqlash, xarajatlar 

kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish, bozorga kirish, 

raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga 

---

262 

 

kiritmaslik, bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‘z faoliyati 

uchun turg‘un va ijobiy muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilar 

kiradi. U yoki bu maqsadni amalga oshirish uchun marketing 

vositalaridan foydalaniladi. Biz o‘z diqqatimizni marketing maqsad-

lariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi yuqori-

dan pastga qarab sodir bo‘ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan 

variantlari vositasida kirim yoki o‘rtacha narx xaridorlarning narxdan 

qoniqishi yoki narxga ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, 

chunki oxir–oqibatda xaridorlarning harakati narx siyosati 

muvaffaqiyatiga bog‘liq. Xaridorlar xaridlariga qarab tuzilgan maqsad-

lar tizimi xaridorlarga yo‘naltirilgan va ularni tashkilot mahsulotlariga 

ko‘niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy talabidir. 

10.3-jadval