Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

10.3. Narxning rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan            

foydalanish 

 

Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining 

sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. 

Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z tovariga 

jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni 

jalb etish, bozor ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori 

va qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda 

iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid qobilyatiga 

to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, 

jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning 

barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulq-

atvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar 

kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga 

qiziqish, narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga 

tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‘zaro juda 

bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin. 

Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchi-

dan uning narxini so‘rab tovarning o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniq-

laydi. Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqari-

dan ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi ta’sir etadi. 

Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalar-

ning berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga 

ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir 

etadi. Firma do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, 

boshqalarini do‘kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun 

bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‘yilgan tovarlarning 

«mavjudligi» qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib sotilishi 

---

264 

 

ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga 

qiziqtiradi. 

Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. 

Masalan, narxga bog‘liq quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan 

narxda kerakli tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda 

tovarni kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon 

sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», 

“yangi yil sovg‘asi”aksiyasida sotib olingan tovarlari narxidan 10% 

chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy. 

Narxdan rag‘batlanish –  hozirda ko‘pgina savdo markazlari                

( “Аты-Баты”,«Korzinka.uz») da  xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib 

olsa, unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) 

taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % 

kartochkaga o‘tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga 

yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi. 

Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz 

kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va 

shunga o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste’molchi 

ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning 

xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. 

Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib 

hisoblanadi. Narx – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab 

chiqaruvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi 

raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab 

o‘zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib 

olishga harakat qiladi. 

Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning  muhimligi;             

2) alternativ (muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish. 

Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid 

qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi. 

Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx 

darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar 

nafliligini oshirishga ta’sir etadi. 

Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir 

necha xil bir iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal 

narxdagi va va naflilik darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib olishga 

qaror qiladi. Variantlar qancha ko‘p bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal 

narxda tovar sotib olish oson kechadi. 

---

265 

 

Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx 

axborotini to‘plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos 

kelishiga qarab xaridor o‘zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror 

qabul qiladi. 

Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo 

markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida narxlarni 

kuzatish va axborotlar yig‘ishga qiziqishini vujudga keltiradi. 

Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud: 

1. Iste’mol ehtiyoji.  2. Ijtimoiy talablar.  3. Intilish. 4. Rag‘batli ish. 

Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib 

chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‘lgan 

qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun narxning 

pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama 

yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qim-

mat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. 

Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. 

Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi 

mumkin. 

Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi 

motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy 

ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush 

darajasini ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va 

hokazo. Juda ham band xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga 

vaqti yo‘q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi 

mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. 

Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam 

bo‘ladi. 

Iste’molchilarning turli segmentlari o‘zlari uchun narxdan 

motivatsiyalashda individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni 

differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish kor-

xonalari tovar assortimenti, ularning narx siyosatini diversifikatsiyalash 

talab etiladi. 

Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli 

iste’molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan 

olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli 

iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib 

keladi. Daromad darajasining, turmush tarzining o‘sishi yuqori sifatli 

«Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‘sishini ko‘rsatmoqda. Axborot bilan 

ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning Super va 

---

266 

 

Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga o‘rnatilgan axborot taxta 

(doska) chalari xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan 

qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar 

narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda. 

Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning 

xaridori ko‘paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida 

marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», 

«Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli 

ravishda o‘zlariga jalb etadilar va u do‘konlardan mijozlar xaridsiz 

chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet do‘konlarining 

chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovar-

larlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo 

jarayonlarini faollashtirmoqda. 

Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga xosligi, xaridorlarning 

narx navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida turlicha 

kechadi.  

Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya 

etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor 

sifatida uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida 

ma’lum bilimlarga ega bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga 

tayyor bo‘lishga va o‘ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi. 

Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida 

to‘planadi. Narx – navoga tegishli bilimlar iste’molchida uning 

xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) 

xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar 

sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi. 

Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: 

mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga 

oid axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‘plash, 

Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari 

qanday funksiyalarni bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar 

ratsional xarid asosi hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam 

beradi, ikkinchidan narx ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar 

kerakligini bildiradi. 

Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar 

bo‘yicha savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda 

eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o‘tkazish muddati, 

savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do‘konlar (do‘konga qatnash 

chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do‘konlardagi 

---

267 

 

narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun mos 

keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy 

muammo bo‘lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar 

kirishi kerak. 

• Tanlangan mahsulotlar barcha do‘konlarda sotiladimi? Agar siz 

xohlagan artikul do‘konda umuman bo‘lmasa, yoki sizga boshqa 

artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak? 

• Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyat-

ga egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar? 

• Do‘konning narx siyosati uchun narxlar ko‘tarilgan davr 

reprezintativ hisoblanadimi?