Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

10.4. Narx strategiyalari 

 

Taktik – operativ vositalarni qo‘llashni muvofiqlashtirish va uning 

bozorda harakatlanishini iloji boricha oshirish uchun korxonaning 

strategik maqsadlariga amal qilish kerak. Shuning uchun narx siyosati 

strategik asosga ehtiyoj sezadi. 

Narx belgilashda turli strategiyalardan foydalanish mumkin: 

1. Xarajatlarga asoslangan strategiya. Bunda tovar narxini belgilash 

uchun ishlab chiqarish xarajatlari, muomala sarflari va qo‘shimcha 

xarajatlarga mo‘ljallangan foyda qo‘shiladi.  

2. Talabga asoslangan strategiya. Bunda iste’molchilar xohish va 

istaklari tahlil qilinib, unga mos narx belgilanadi.  

3. Raqobatga asoslangan strategiya. Bunda raqibning tovaridan o‘z 

tovarining afzallik tomonlari, servis va raqobat muhiti e’tiborga olinib, 

tovarga yuqori yoki past narx belgilash mumkin. 

Narx belgilash strategiyasini ishlab chiqishning besh bosqichi 

mavjud: 

- narx belgilash maqsadlarini shakllantirish; 

- narx belgilashning umumiy siyosati; 

- narx belgilash strategiyasining o‘zi; 

- narx belgilash strategiyasini amalga oshirish; 

- narxlarni moslashtirish. 

Shunday qilib, narx siyosatini kiritish, narx belgilash strategiyasini 

ishlab chiqish va ularni amalda qo‘llash uchun bozordagi vaziyatni 

yaxshi o‘rganish, mas’ul shaxslarning saviyasi va oldindan ko‘ra bilish 

qobiliyati muhim rol o‘ynaydi. 

Korxonada, har bir aniq holatlarda eng yaxshi tarzda ishlab 

chiqarish va bozor sharoitlarining o‘ziga xosligiga mos keluvchi va shu 

tufayli narxga oid siyosatning yuqori samaradorligini ta’minlovchi 

---

277 

 

“Narx” konsepsiyasini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin 

bo‘lgan savdo imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. 

Strategiyalar prinsipial va uzoq muddatli xarakterga ega. Shuning 

uchun narx strategiyalari, uning vositasida narx aksiyalari uzoq muddatli 

narxga doir muvaffaqiyatga yo‘nalishi mumkin bo‘lgan “Maqsad” 

narxga oid strategik konsepsiyaga ega. Strategik qiymatlar quyidagilarga 

ega: narxga oid axloq (narx axloqi), (ya’ni halol narxga oid muomala 

prinsipi), narxni hal qilishning vaqtinchalik gorizontlari (qisqa yoki uzoq 

muddatli narxga oid maqsadlar ustuvorligi), turli xil manfaat – qiziqish-

larni e’tiborga olish (masalan, sotib oluvchilar (xaridorlar) yoki 

aksionerlar qiziqishlari (manfaatlari) ustuvorligi. Buning ustiga narx 

qo‘yish qarorlaridagi katta noaniqliklar riskka chidash ahamiyatiga ega. 

Masalan, raqobatchilar bilan narx urushi o‘tkaza borib, korxonaning 

o‘sishiga erishish mumkinligini prinsipial jihatdan aniqlash kerak. 

Narxga oid strategiyalarni loyihalash uchun oqilona dastlabki punkt 

— strategik uchburchak: korxonalar – xaridorlar – raqobatchilar 

hisoblanadi. Korxonalar bu uchburchakda xaridorlar va raqobatchilar 

bilan mustahkam aloqada bo‘ladilar, binobarin, bu aloqa mahsulot 

qiymati va so‘raladigan narx bilan bog‘liq bo‘ladi. Iste’molchilar 

foydasi – bir tomondan, o‘zida takliflar natijaviyligi orasidagi farqni, 

boshqa tomondan, to‘lanadigan narx farqini aks ettiradigan miqdordir. 

“Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasida gap “narx-sifat” nisbatiga teng 

bo‘lmagan “narx-natijaviylik” nisbati haqida ketmoqda. Taklifning 

natijaviyligi birinchi navbatda, mahsulot va assortiment (tur)lar 

natijaviyligi bilan belgilanadi. Narx natijaviyligi narxning tiniqligi 

ochiq-ravshanligi, narx xavfsizligi, narxning qadr-qiymati, shuningdek, 

narx hissiyotlari, masalan, narxdan faxrlanish, narx nufuzi, narx 

qo‘zg‘atuvchanligining yo‘qligi kabilar bilan belgilanadi. Ular noyob 

narx takliflarini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin. Ular 

ko‘pincha ma’lum servis ishlari bilan bog‘liq, masalan, narxga oid 

yaxshi maslahat, narxning aniq, tushunarli markirovkasi (ifodalanishi), 

qulay ta’mirlashga xizmat ko‘rsatish. 

“Iste’molchilar foydasi”ning tanlangan konsepsiyasida 

muvaffaqiyat uchun hal qiluvchi iste’molchilarga korxona tomonidan bu 

foyda haqida axborot berilganligidir. Konsepsiyaning keyingi 

muvaffaqiyatlari belgisi uning korxonaning ma’lum salohiyatini ko‘zda 

tutuvchi originalligidir. “Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasi qanchalik 

innovatsion va takrorlanmas bo‘lsa, u e’tiborni shunchalik ko‘p  jalb 

---

278 

 

qiladi va pozitiv imijga erishish shunchalik oson bo‘ladi. Iste’molchilar 

foydasi konsepsiyasi hamma iste’molchilik istaklarini bir vaqtda hisobga 

ololmaganligi bois u ko‘pchilik hollarda xaridorlarni segmentlashni 

qamrab oladi (narxga oid segmentlash). 

Raqobatchilar bilan raqobat agar “narx-natijaviylik” foydasi 

raqobatchilar ega bo‘lmagan va korxonani noyob narxga oid taklif bilan 

ta’minlaydigan strategik muvaffaqiyatli potensialda to‘xtagan bo‘lsa, 

uzoq vaqt chidashi mumkin. Bunga masalan, qulay narx imiji yoki 

yuqori narxga oid ishonch kiradi. Bunday foyda “Narx-natijaviylik”ni 

narxga nisbatan qanchalik tajovuzkor yoki osoyishta bo‘lishiga qarab 

korxona ham narxlarga nisbatan o‘zini shunday tutadi. Bularning 

hammasi “Raqobat” strategiyasida umumlashadi. Bu konsepsiya 

raqobatchilarga nisbatan o‘ziga xos narxga oid pozitsiyalanishni, 

ularning narx o‘zgarishiga reaksiyasini (narx bo‘yicha yetakchilik), 

narxga oid raqobatchilikda strategik hujum va himoyani tasvirlaydi. 

Narxga oid strategiyalar yaxlit konsepsiyalar hisoblanadi, shuning 

uchun optimal “Mix”ga qanday qaralsa, hamma ehtimoliy vositalarning 

(“Narx” konsepsiyasi) sinergetik o‘zaro aloqalariga ham shunday e’tibor 

qaratilmog‘i zarur. “Narx” strategik konsepsiyasining strukturasi taktik-

operativ aksiyalar va ularning “Iste’molchilar foydasi”, “Raqobat” 

narxga oid strategik konsepsiyani, shuningdek, strategik maqsadlar 

tizimini o‘zida aks ettiradi. Buning oqibatida nafaqat iqtisodiy samaralar 

va ta’sif kuchayadi, shuningdek, raqobatda mahsulot (korxona)ni 

namoyish qilish ham yaxshilanadi.  

Bayon qilingan narx strategiyalarida gap hamisha strategik 

jihatlarga ega bo‘luvchi taktik-operativ aksiyalarning prinsipial 

yo‘nalishlari haqida ketmoqda. Masalan, narxni belgilashda taklif qilina-

yotgan mahsulotni “narx-natijaviylik” raqobat maydonida prinsipial 

namoyish qilish, narxlarni differensiyalashda esa – narx defferensiat-

siyasining kengligi va chuqurligi, narxlar o‘zgarganda – o‘zgarish 

variantlari (uzoq muddatli past narx yoki narx aksiyasi), narx liniyalari 

siyosatida – narxning mavjud va potensial unumdorlik (mahsulot) 

dasturi haqidagi masalalar hal qilinmog‘i lozim. Qarorlarning hammasi 

strategik xarakterga ega. 

Narx strategiyalari – bu korxona tomonidan narx belgilashga 

nisbatan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun takliflar chizig‘i. 

---

279 

 

Narx strategiyalari bu turli xil, ko‘plab ehtimoliy bozor va ishlab 

chiqarish vaziyatlarida ishlayotgan korxonalar tovar va uning narxi 

yordamida erishmoqchi bo‘lgan maqsadlar bilan izohlanadi.