Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Sotuv kontrolling (nazorati) turlari: moliyaviy kontrolling, 

xarajatlar kontrollingi, investitsion kontrolling, ishlab chiqaruvchi 

kontrollingi, tashqi ma’lumotlar asosida kontrolling, ichki ma’lumotlar 

asosida kontrolling, raqobatchilar-hamkorlar bilan qiyoslash, avtomat-

lashtirilmagan kontrolling, avtomatlashtirilgan (kompyuter dasturlari) 

kontrolling, logistik kontrolling va hokazo.  

Axborot bilan ta’minlash, kuzatish, nazorat va tartibga solish sotuv 

kontrollingning asosiy faoliyatlari bo‘lib hisoblanadi. Sotuv ko‘rsat-

kichlarini rejalashtirish qaysi tovarlarga talabning o‘sib borayotganini 

aniqlash, bozor sig‘imi, potensial talab kabi ko‘rsatkichlar tahliliga 

asoslanadi. Axborot bazasining keng qamrovliligi sotuv jarayonini 

samarali olib borilishning muhim omilidir. Axborotni tizimli tartibga 

solish, tahlil qilish, potensial bozor va uning segmentlarini o‘rganish 

menejment qarorlarini qabul qilishda juda muhim hisoblanadi. Nazorat 

---

322 

 

funksiyasi miqdoriy va segment jihatdan sotuv jarayonining tahlili va 

kuzatuvini olib boradi. 

Tartibga solish funksiyasi mijozlar bilan o‘zaro aloqalar strategiya-

si, narx siyosati, sotuvni rag‘batlantirish, marketing chora-tadbirlarini 

o‘tkazishga qaratilgan. 

Sotuv kontrolling (nazorati) funksiyasining bajarilishi bosh vazifa-

larni hal etishga qaratilgan, bular: 

- xarajatlar va daromadlarni boshqarishga tizimli yondashish; 

- bo‘lishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlarni oldini olish, maqsad va 

natijalarga erishish uchun strategik va taktik rejalarni tartibga solish; 

- integrallashgan tizim — firmaning barcha funksional bo‘limlarini 

muvofiqlashgan va integrallashgan (birlashgan) holda faoliyatini ta’min-

laydi. 

Sotuv kontrollingini o‘tkazish albatta, operativ axborot ma’lumot-

lariga tayanadi. Bu ma’lumotlar ham tashqi, ham ichki axborotdan ibo-

rat. Axborot manbalari ichki va tashqi faoliyat natijalari, barcha 

iqtisodiy-statistik ma’lumotlardan tashkil topadi. Firmaning har bir 

bo‘limi faoliyatlari ko‘rsatkichlari sotuv kontrollingining axborotlar 

manbayi hisoblanadi. 

Axborot ta’minoti jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 

- axborotlarni to‘plash; 

- saqlash, xavfsizligini ta’minlash; 

- axborotlarni qayta ishlash; 

- sifatli ravishda axborotlarni tizimga joylash; 

- axborot bazasini shakllantirish. 

Sotuv jarayoni kontrollingi firmaning transport konsepsiyasidan 

kelib chiqqan bo‘lishi va strategik muhim vazifalarni hal etishga 

qaratilgan bo‘lishi kerak. 

•  tijorat faolligini oshirish, qachon va qaysi bosqichlarda zarur; 

•  tovar va xizmatlarning sifati qanday bo‘lishi kerak; 

•  mijozlar bilan munosabatlar qaysi strategiyalarga asoslanishi 

kerak; 

•  qaysi yangi bozorlarda yangi iste’molchilar segmentini topish 

kerak; 

•  firmaning raqobatchi firmalardan afzalligi; 

•  doimiy mijozlar bilan aloqalarni mustahkamllash; 

•  strategik konsepsiya qaysi doiraga mo‘ljallangan (barcha kor-

xonalar uchun yoki bir bo‘lim uchun).  

---

323 

 

•   strategik va operativ nazorat sotuv kontrollingning tarkibiy qismi 

bo‘lib, u sotuvga tayyorgarlik, uni samarali o‘tkazish funksiyasini o‘z 

ichiga oladi. 

Sotuv kontrolling tizimining samaradorligi quyidagi prinsplarga 

asoslanadi: 

− sotuv jarayonida tavakkchilikni minimallashtirish; 

− menejment jarayonida tub o‘zgarishlarsiz sotuvni qo‘llab-quvvat-

lash; 

− savdo jarayonida vujudga keladigan muammolar tufayli kadrlar 

salohiyatiga qarab ularni o‘zgartirish, kerakli joyga qo‘yish, zaruriyat-

dan kelib chiqqan holda faoliyatga yo‘naltirish; 

− ishlab chiqaruvchi marketing, logistika menejmenti sohalariga 

kasbiy talabni oshirish. 

Sotuv kontrollingi korxona strategik faoliyati samarasini ta’minlab, 

uning daromadining oshishiga, foyda, tovar aylanmasi, xarajatlar 

strukturasini boshqarishiga ta’sir ko‘rsatadi. 

 

 

Savdo kontrollingi 

Savdoga tayyorgarlikda 

kontrolling 

Savdoni tashkil qilishda 

kontrolling 

Savdoni 

tashkil 

qilish 

nazorati 

Reklamani 

nazorati 

Operativ kontrolling 

 savdo 

Operativ 

nazorat 

kontrolling 

savdo 

Potfel 

tahlili 

Rentabellik 

foyda 

Tovar 

aylanmasi 

Xarajarlar 

Bozor 

tarkibi 

Tijorat 

faoliyati