Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Narxni raqobatga yo‘naltirish metodi raqobatchilar narxlarini 

kuzatib borishni talab etadi, o‘z xarajatlari va talabning hisobi 

bo‘ysunuvchi rolini o‘ynaydi. Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi 

yetakchining narxi yoki o‘rtacha tarmoqli so‘raladigan narxning yuzaga 

kelgan darajasi ko‘rib chiqiladi. Narx yuqori, past yoki firma xaridorga 

uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilar sifati, 

foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‘ra ustuvorligi sifatida 

raqobatchi tovar narxi darajasida bo‘lishi mumkin. 

Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, narx belgilash metodining har 

biri alohida bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardan 

ajralgan holda yuz beradi. Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor va 

raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i zarur. Tovarni sotish narxi-

ni narx siyosatining “sehrli uchburchagi” doirasida belgilash marketing-

ga oid yondashuv hisoblanadi. 

Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‘un 

kattalikdir. Unga jahon iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor 

konyunkturasi, raqobatchilar, vositachilar va xaridorlar, valutalar 

kursining o‘zgarishi ta’sir qilib turadi. Xalqaro savdoda bahoning turli 

ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Bu baholarni ifodalashda maxsus so‘zlar-

dan foydalaniladi, ularni qo‘shib aytish zarur.  

Firma ichida tovar siyosati o‘tkazilganda firmaning umumiy 

natijalarini muvofiqlashtirish nuqtayi nazaridan baho belgilanishi kerak. 

Ikkita maqsadga intilish zarur: 

- baho yetarlicha yuqori bo‘lishi kerak, ya’ni ishlab chiqarish 

bo‘limini quvvatlash, bunda tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi 

ko‘zda tutiladi; 

- baho yetarlicha past bo‘lishi kerak, ya’ni tashqi savdo tarmog‘i 

chet el bozorlarida raqobatdosh bo‘lishi uchun. 

Chet eldagi filiallar uchun transfert baho ancha murakkab, chunki 

soliq qonunlari, valuta kurslari, mahalliy qoidalar, bojxona tariflari va 

firmaning filial faoliyatida ishtirok etish darajasini hisobga olishni talab 

qiladi. 

---

258 

 

Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‘lsa, qaysi 

mamlakatda sotish foydali ekanligi masalasi ko‘ndalang turadi. 

Umumiy holda firma soliq miqdori past bo‘lgan mamlakatda past 

transfert bahosi belgilashdan manfaatdor, lekin bu o‘z mamlakatining 

soliq xizmati tomonidan qarshilikka sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan 

esa eksportyor mamlakat bojxona xizmati past baholarni asos sifatida 

qabul qila olmaydi, chunki u kam foyda berish bilan birga, 

mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish sifatiga 

ham ta’sir qiladi.  

Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki, 

qo‘shma korxona yoki litsenziya haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni 

yuqori transfert bahoda sotadi, foydani esa hamkori bilan bo‘lishmaydi.  

Agar firma filialiga to‘liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat 

qiladi.  

Turli davlatlarda huquq formalari va soliq qonunchiligining har 

xilligi hisobga olinsa, xalqaro saviyada standart strategiya ishlab chiqish 

qiyinligini baholash qiyin emas. 

Eksport xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha 

qismini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham tashqi bozorda belgilana-

digan baho bilan xalqaro transfert baho eksport xarajatlarini hisobga 

olgan holda solishtirilishi kerak. 

Eksport xarajatlari, ya’ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‘llari 

transportida tashish, yuklash-tushirish, bojxona, port kabilar yig‘imlari, 

sug‘urta, eksport-import bojlari eksport qilinayotgan tovar narxini 

sezilarli ko‘tarib, uning raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin. 

Shuning uchun bu xarajatlarni aniq baholashni, javobgar shaxs kim 

bo‘lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi. 

Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‘lmasligiga 

e’tibor berish kerak, chunki importer mamlakat firmani dempingda 

ayblashi mumkin.  

Endi tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon 

bozorida sotiladigan o‘rta bahosidir.  

Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta 

tovar bozorlari talablariga mos keladigan yirik eksport va import 

kelishuvlarida qo‘llaniladigan baho, muhim bozorlardagi muntazam 

amalga oshiriladigan bitimlarda qo‘llaniladigan baho, to‘lov erkin 

konvertirlangan valutada olib boriladigan kelishuvlarda qo‘llaniladigan 

baho. 

---

259 

 

Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning 

asosiy markazlari birjasi hamda auksiondagi baho qabul qilinishi 

mumkin. Sotuvchilar uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon baholari 

haqida ma’lumotga ega bo‘lish muhim ahamiyatga ega. 

Jahon bozoridan baholar haqida ma’lumot saqlanadigan manbalarni 

quyidagicha guruhlash mumkin. 

1. Hisob-kitob erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan oddiy 

bitimlardagi baholar haqida olinadigan ma’lumotlar, xalqaro tovar birja-

larida e’lon qilinadigan xomashyolar uchun kotirovkalar. 

2. Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma’lu-

motlar, xalqaro uyushmalar, biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus 

tashkilotlarning davriy nashrlarida e’lon qilinadigan ma’lumotlar. 

3. Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan 

import shartnomalari haqida ma’lumotlar. 

4. Eksportyorlarning tashqi bozorda ma’lum tovarni sotishidagi 

baholar haqida ma’lumotlar. 

5. Preyskurantlar, firma kataloglari va shunga o‘xshash 

manbalardagi ma’lumotlar. 

Ko‘pincha bojxona statistikasi orqali ham baholar haqida 

ma’lumotlar olish mumkin. Har bir tashqi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi 

firma doimiy ravishda jahon bahosi haqida ma’lumotlarni o‘rganishi 

zarur. Bu ishlar bilan narx bo‘yicha xizmatchilargina emas, balki 

bevosita eksport-import operatsiyalari bilan shug‘ullanadigan tezkor 

guruh ham shug‘ullanishi mumkin. 

Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda quyida-

gilarga e’tibor berish kerak: eksport xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar 

narxi, narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish 

bo‘yicha davlat tadbirlari va boshqalar.