Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti "audit" kafedrasi


-jadval  Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha muhimlik


Download 0.8 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/6
Sana26.11.2020
Hajmi0.8 Mb.
#152145
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari


2-jadval 

Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha muhimlik 

darajasini hisoblash

7

 

Asosiy  o rsat i hlar 

Asosiy 

 o rsat i h 



qiymati 

(m.s.) 


Muhimlik 

darajasining 

summasi, 

(m.s) 

Mahsulot  (ish,  xizmat)  larni  sotishdan  olingan  tushum 



(2-shakl, 010-satr) 

723491,0 

36175, 


Sotilgan  mahsulot  (ish,  xizmat)  larning ishlab  chiqarish 

tannarxi (2-shakl, 020-satr) 

177826,0 

5335,0 



Jami davr xarajatlari (2-shakl, 040-satr) 

32833,0 


985,0 


Korxonaning xususiy kapitali (1-shakl, 460-satr) 

241567,0 

1



4831,0 



Balansning  umumiy  summasi  (1-shakl  aktividagi  380-

satr yoki passividagi 700-satr) 

135945,0 

13595, 



Tugallanmagan ishlab chiqarish (1-shakl, 150-satr) 

322762,0 

6455,0 


Taqsimlanmagan foyda 

23819,0 


476,0 


 

Bugungi  kunda  mamlakatimizda  auditorlik  faoliyatini  yanada  rivojlantirish 

tashqi  va  ichki  audit  tizimini  takomillashtirishda  shuni  aytishimiz  mumkinki, 

muhimlik  darajasi  auditorlik  tavakkalchiligi  hamda  auditorlik  amallarga 

chambarchas  bog liq  bo lib,  ushbu  darajani  to g ri  belgilash  auditorlik  tekshiruvi 

vaqtini  to g ri  belgilash,  tekshirishga  saflanadigan  xarajatlarni  optimal  taqsimlash 

imkonini beradi.  

Xulosa  qilib  aytganda,  muhimlik  va  tavakkalchilik  darajasini  baholash 

auditorlik  tekshiruvini  muhim  bosqichlaridan  biri  bo lib  hisoblanadi.  Uning 

malakali  amalga  oshirilishi  nafaqat  sifatli  auditorlik  hisoboti  va  xulosasi  tuzish, 

balki  auditorlik  tashkiloti  kabi,  mijoz-tashkilotning  ham  barqaror  rivojlanishiga 

zamin yaratadi. 

                                                 

7

 Musaev X.N. Audit. Toshkent. Moliya, 2003, 22 – b 



25 

 

2.2. Ichki va tashqi auditning tashkiliy tomonlari va uning ishchi 



dasturini tuzish 

Iqtisodiyotni  modernizatsiyalash  sharoitida  ichki  xo  ali   nazoratini  xo  ali  

yurituvchi sub e t  a  uriyati, buxgalteriya, yirik xo  ali  yurituvchi sub e tlarda 

esa  maxsus  tashkil  etilgan  ichki  audit  xizmatilari,  nazorat-  taftish  bo li i, 

xarajatlarni boshqarish bo li i va boshqa bo li  alar amalga oshiradi. 

Xo  ali  yurituvchi sub e t tarkibiy bo li  alari (bo li lar, xizmatlar, ishlab 

chiqarish  tsexlari,  uchastkalar,  brigadalar)  o rtasidagi  munosabatlar  asosiga 

qurilgan,  ichki  nazorat  tizimini  rivojlantirish  nazorat  mazmunini,  uning  xo  ali  

yurituvchi sub e t i boshqarishdagi roli va ahamiyatini tub sifat jihatidan yangicha 

nazariy fikr yuritishni sezilarli darajada talab qiladi. 

Nazorat  turlari  tavsifining  bozor  iqtisodiyotida  shakllangan  holatini   o rib, 

ishonch  bilan  aytish  mumkinki,  nazorat  tizimi  nomidan  ish  yurituvchi  xo  ali  

yurituvchi  sub e tlar  uning  faoliyatini  taqdim  etayotganda  nazorat  tizimi  bog liq 

bo l asligi  lozim,  nazorat  sub e tlari  esa  o z  nazorat  funktsiyalarini  belgilangan 

huquq,  majburiyatlar  va  javobgarliklar  chegarasida  amalga  oshirib,  ular  taqdim 

etayotgan  tizimning  mavjudligi  va  amal  qilish  maqsadlariga  erishishga  yordam 

 o rsatishlari lozim. Nazorat sub e tlari o z mavjudlik va amal qilish maqsadlariga 

erishish  uchun  nazorat  funktsiyalarini  belgilangan  huquq,  majburiyatlar  va 

 a suliyatlar chegarasida amalga oshirishi lozim, chunki nazoratning eng muhim 

va barqaror belgilari sifatida nazoratni amalga oshiruvchi organ ixtiyoriga bog liq 

bo lga , maqsadli ustanovkalar va vazifalar doirasi xizmat qilishi mumkin. 

Bevosita  nazorat  mazmunini  o rga ish  bilan  uning  ta sir ha ligi i 

muammosini  hal  etish  talab  etiladi.  Nazorat  ta sir ha ligi  uning  ish  sifati  bilan 

belgilanishi  lozim.  U  foyda  olishga,  raqobat  kurashida  muvaffaqiyatga,  mijozlar 

bazasi  va  sotiladigan  bozorini  kengaytirishga  xizmat  qilishi  lozim.  Nazorat  turli 

yo qotilga   zararlarni  aniqlash  va  qayd  etishga  emas,  balki  ulardan  ogoh  etishga 

yo  altirilga  bo lishi lozim.  

Nazorat  vositasida,  xo  ali   yurituvchi  sub e t  moliya-xo  ali   faoliyatini 

batafsil o rga ish asosida chiqarilayotgan mahsulot va materiallarning o g irla ishi 


26 

 

va ishdan chiqishini oldini olish bo yi ha, pul  ablag lari va moliyaviy resurslarni 



saqlab qolish bo yi ha tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda asosiy e tibor qonunchilik, 

 e yoriy  hujjatlar,  xo  ali   yurituvchi  sub e t i g  amal  qilishidagi  optimal 

rejimini  chetga  chiqishlarni  yuzaga  kelishini  oldini  olishga  asosiy  e tibor 

qaratiladi. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



2-chizma. Mikrodarajadagi nazorat tizimi

8

 

Bizga   a lu  i,  ichki  audit-  xo  ali   yurituvchi  sub e t i g  kuzatuvchi 

kengashi qarori bilan tashkil etilgan ichki audit xizmati (xo  ali  yurituvchi sub e t 

tarkibiy bo li  asi) tomonidan amalga oshiriladi. 

Ichki  auditni  amalga  oshirishning  muhim  sharti-  bu  buxgalteriya  hisobi, 

statistika  va  tezkor  hisobotlardagi  moliyaviy  axborot,  shuningdek  xo  ali  

faoliyatining  turli  tomonlarini  aks  ettiruvchi,  umumlashgan  moliyaviy 

 o rsat i hlarning mavjudligi va qonunga muvofiq yuritilishidir. 

Moliyaviy  axborot  boshqaruv  hisobi  uchun  axborot  bazasi  bo lib  xizmat 

qilsada, lekin ayonki, faqat u bilan chegaralanib qolmaydi. 

Shunday qilib, ichki audit quyidagi tarzda o t aziladi: 

                                                 

8

 Bitiruvchi talaba izlanishi, 2014y 



Xo  ali  yurituvchi sub e t i g 

boshqarish organi 

 

Ichki audit bo li i 



Ichki  

ishlab  


chiqarish 

nazorati 

Ekologiya 

xizmati 


Yuridik 

xizmati 


Texnik 

nazorat 


Statistik 

xizmat 


Marketing xizmati 

Bo li  alar i 

boshqaruvchi- 

 a  uriy  azorat 

Moliya 

xizmati 


27 

 

 



xo  ali  yurituvchi sub e t ichida (yoki boshqarma tuzilmasida) uning 

xizmatchilari (nazoratchilari) tomonidan; 

 

xo  ali  yurituvchi sub e t rahbari qarori bo yi ha tashkil etiladi; 



 

xo  ali   yurituvchi  sub e t  boshqaruv  tarkibini  zaruriy  axborot  bilan 

ta  i laydi

 

ichki  audit  xo  ali   yurituvchi  sub e t i g   ablag lari  hisobidan 



ta  i la adi. 

Ichki auditorlar majburiyatlari ro yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

 

xo  ali   yurituvchi  sub e tda  amal  qilayotgan  nazorat  tizimining 



samaradorligini tekshirish; 

 

xo  ali   yurituvchi  sub e t  faoliyatining  iqtisodiy  samaradorligini 



baholash; 

 

joriy  rejalarning  bajarilishi  darajasini  aniqlash  va  istiqboldagi 



vazifalarni qo yish. 

Ichki  auditorlarga  boshqaruv  auditining  funktsiyalari  ham  yuklatilishi 

mumkin  bo lib,  uning  maqsadi  resurslardan  tejamkorlik  bilan  va  samarali 

foydalanish, oxirgi natijaga optimal darajada erishish va xo  ali  yurituvchi sub e t 

hisob  siyosatini  ishlab  chiqish  bo yi ha  tavsiyalar  ishlab  chiqish  uchun 

ishbilarmonlik  muomalalarini  o rga ishda   iborat.  U  rahbarga  o z  funktsiyasini 

bajarishida  yordam  berishi  va  korxonaning  foydasi  ortishiga  ham  hissa  qo shishi 

kerak. 


Shunga  e tibor i  qaratish  kerakki,  ichki  audit  xizmatini  tashkil  etish  xo  ali  

yurituvchi sub e tlari uchun majburiy emasdir. Odatda, qattiq raqobat sharoitlarida 

ishlagan  holda,  korxona  rahbariyati   o pi  ha  samarali  ichki  auditorlar 

faoliyatidan  keladigan  foydani  va  ularni   ablag   bilan  ta  i lashga  ketadigan 

xarajatlarni taqqoslaydilar. Agarda muvozanat ichki auditning foydasiga bo l asa, 

unda uni takomillashtirish yoki tugatish bo yi ha qaror qabul qilinadi. 

Shunday  qilib,  ichki  audit-  bu  shunday  auditki,  bunda  u  boshqaruv  organi 

yuritayotgan  moliya-  xo  ali   faoliyati samaradorligini  oshirish  maqsadida  tashkil 



28 

 

etiladi.  Ichki  audit  natijasida  olingan  axborot,  avvalo  ushbu  auditni  tashkil  etgan 



boshqaruv organi ehtiyojini qondirish uchun  o l alla ga dir. 

Biroq xo  ali  yurituvchi sub e tlarda faqatgina ichki emas, balki tashqi audit 

ham  amalga  oshirilib,  mulkni  boshqaruvchilar  va  xo  ali   yurituvchi  sub e t  ishi 

natijalari to g risida mulkdorlarni  axborot  bilan  ta  i lash  maqsadida  o t aziladi. 

Ichki  audit  xizmati  boshqariladigan  ob e t  rahbari  qo l  ostida  bo lga ligi  uchun, 

olingan  axborot  har  doim  ham  mulk  egalarida  ishonchga  olib  kelmaydi.  Bunday 

hollarda tashqi moliya nazoratini o t azishga ehtiyoj yuzaga keladi. 

Odatda,  tashqi  auditning  asosiy  maqsadi  moliyaviy  hisobotlarning 

ishonchliligi,  xo  ali   yurituvchi  sub e ti i g  pul   ablag lari  va  muomala 

natijalari  va  moliyaviy  holatini  umumiy  qabul  qilingan  buxgalteriya  hisobi 

tamoyillariga va qonunchilik  e yorlariga muvofiqligi to g risida xulosa berishdan 

iboratdir. 

Shunday  qilib,  tashqi  va  ichki  audit   o p  jihatdan  bir-birini  to ldiradi,  shu 

bilan bir vaqtda masalalarni o rga ishda sezilarli tafovutlarga egadir. 

Ichki  audit  xizmati-  nazorat  metodlari  va  vositalari  bo li i,  texnik  nazorat 

bo li i vazifalarini takrorlash sodir bo l asligi uchun ichki audit dasturiga kiritish 

maqsadga  muvofiq  bo l aydi.  Biroq,  kompyuter  tizimlari  faoliyatiga  xizmat 

qiluvchi  xodimlarni  qo shib  hisoblaganda,  shu  bo li lar  xodimlari  faoliyatini 

tekshirish  uchun  ichki  audit  bo li i  shtatida  tegishli  texnik-  texnologik 

yo  alishlardagi nazorat malakali mutaxassislarga ega bo lishi shart. 

Aksiyadorlik jamiyati ichki audit xizmati xodimlari o z auditorlik vazifalarini 

ijro etish bilan bir qatorda quyidagi ishlarni bajara oladilar: 

 ichki tashkiliy  e yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish; 

 moliyaviy iqtisodiy diagnostika va moliyaviy strategiyalarni ishlab chiqish 

vazifalarini hal etish; 

 qonunchilikning turli masalalari bo yi ha korxona xodimlariga maslahatlar 

berish; 

 korxona xodimlari malakasini oshirish bo yi ha tadbirlarda ishtirok etish; 



29 

 

 turli moliya- xo  ali  muomalalarini ijro etish bo yi ha boshqaruv apparati 



xodimlariga maslahatlar berish; 

 buxgalteriya hisobini yo lga qo yishda ishtirok etish. 

Ichki  auditorlar  ichki  audit  bo li i  tuzish  maqsadida  korxona  rahbariyati 

belgilab bergan boshqa vazifalarni ham ijro etishi mumkin. 

O zbe isto   Respublikasi  xo  ali   yurituvchi  sub e tlarida  ichki  audit 

bo li i i  tashkil  etishning  asosiy  jihatlari  va ichki  auditorlar  faoliyatiga nisbatan 

asosiy talablarga e tibor beradigan bo lsa : 

Ichki  audit  bo li i  tuzishdan  har  bir  xo  ali   yurituvchi  sub e t  boshqa-

boshqa  amaliy  foyda  ko radi.  O zbe isto   tashkilotlarida  ichki  audit  maqsadga 

muvofiqligini ilmiy jihatlari quyidagidek: 

Birinchidan,  bu  direktorlar  kengashi  yoki  ijroiy  organiga  korxonalarning 

avtonom bo li  alari ustidan samarali nazorat o r atish imkonini beradi. 

Ikkinchidan,  ichki  auditorlar  o t azadiga   maqsadli  nazorat  tekshiruvlari  va 

tahlil  ishlab  chiqarish  zahiralari  va  taraqqiyotning  eng  istiqbolli  yo  alishlari i 

aniqlab beradi. 

Uchinchidan,  ichki  auditorlar  nazorat  bilan  bir  qatorda  bosh  korxona,  uning 

filiallari va tarmoq kompaniyalaridagi moliyaviy- iqtisodiy, buxgalteriya va boshqa 

xizmatlarning mansabdor shaxslariga nisbatan  o pgi a maslahat berish vazifasini 

ham bajaradilar. 

Korxonada  ichki  audit  bo li i  tuzish  hiyla  murakkab  jarayon,  bir  qator 

metodologik  va  tashkiliy-texnik  muammolarni  hal  etishni  talab  qiladi.  Umumiy 

tarzda  ichki  audit  bo li i  tashkil  etishni  quyidagi  asosiy  bosqichlar  bo yi ha 

amalga oshirishni tavsiya etish mumkin: 

 

qator  masalalarni  aniqlash  va  to liq  tavsiyalash,  bu  masalalarni  hal 



etish uchun ichki audit bo li i, korxona siyosatiga muvofiq tarzda bo li  yaratish 

maqsadining tizimini qurish shakllanadi; 

 

qo yilgan masalalarga etish uchun zaruriy asosiy vazifalarini aniqlash; 



30 

 

 



bir  xildagi  vazifalarni  guruhlarda  birlashtirish  va  ular  asosida 

bo limning  bu  vazifalarni  bajarishga  ixtisoslashtirilgan  tuzilmaviy  bo li lari i g 

yuzaga kelishi; 

 

o zaro  munosabatlar  tarixlarini  ishlab  chiqish,  har  bir  tuzilma  birligi 



uchun  vazifalar,  huquqlar  va   a suliyati i  aniqlash,  bular  barchasini  ichki  audit 

bo li ining  byurosi  to g risidagi  qoidalarni  yo l-yo riqlarida  hujjatlar  bilan 

chizmaviylashtirish; 

 

yuqorida  tilga  olingan  tuzilmaviy  birliklarning  bir  butunlikka 



birlashishi ichki audit bo li i, uning tashkiliy maqomini belgilash, maqsadlarning 

muayyan  to pla iga  muvofiq  tuzilmaviy  birliklar  vazifasi  va  funktsiyalarini 

aniqlash,  Ichki  audit  bo’limi  haqidagi  Qoidani  ishlab  chiqish  va  hujjatlar  bilan 

chizmalashtirish; 

 

ichki  audit  bo li i i g  korxonani  boshqaruv  tuzilmasining  boshqa 



halqalari bilan uyg u lashuvi;  

 

ichki  audit  xo  ali   yurituvchi  sub e tlarida  auditorlar  ish  sifatining 



ichki standartlari va etika kodeksini ishlab chiqish. 

Tashkiliy  tuzilmadagi  ichki  audit  bo li i  o r i,  uning  funktsional  yo  alishi, 

kadrlar  tarkibi  miqdori  va  malaka  tavsifi,  bo li  ing  moliya  va  axborot  bilan 

ta  i la ishi,  bo li   ichida  funktsional  va   a  uriy  tobelik  tartibi  va  o zaro 

munosabatlari 

tuzilmasining 

xususiyatlari, 

shu 


jumladan, 

unda 


markazlashtirilmagan  bo li lari  borligi,  shu  bo li  i g  tashkilot  boshqa 

bo li  alari  bilan  o zaro  munosabatlari  tuzilmasi  juda   o p  omillarga  bog liq. 

Shulardan asosiylari quyidagilar: 

  bo li  tashkil etish maqsadi; 

  korxona  faoliyatining  tashkiliy-  huquqiy  shakli,  o l ha lari,  resurslari, 

tashkiliy tuzilmasi, miqyoslari va turlari; 

   uning cheklangan bo li lari yoki tarmoq kompaniyalari joylashgan joyi 

miqdori va mintaqaviy xilma-xilligi. 

Ichki  audit  bo li i i g  tuzilmasi  va  shajaraviy  darajasi  quyi  hollarda  ichki 

nazoratga  nisbatan  xo  ali   yurituvchi  sub e t  rahbariyati  tutgan  o r iga  bog liq. 



31 

 

Bo li  tuzilmasi va darajasi yana boshqarishning tashkiliy rivojlanishi, moliyaviy, 



kadr, intellektual quvvati to pla ishi barobarida yuzaga keladi. Ichki audit bo li i 

avvaliga  sof  maslahat  vazifasini  bajaruvchi  shtab  halqasi  sifatida  yuzaga  keladi. 

Uning  xo  ali   yurituvchi  sub e t  faoliyatiga  ta siri  orta  borgan  sari  xo  ali  

yurituvchi  sub e tda  boshqaruv  barcha  darajalarini  takomillashtirish  bo yi ha 

nazorat  vazifalarini  amalga  oshirish  va  tavsiyalar  ishlab  chiqish  ham  bevosita 

uning zimmasiga o ta boshlaydi.  

Katta axborot quvvati va o z tashkiloti faoliyatidagi hamma narsani boshidan 

oxirigacha bilish ichki auditorlarning tashqi auditorlardan afzalligini ajratib turadi. 

Shu  bois,  xo  ali   yurituvchi  sub e tlarda  ichki  auditorlar  vazifasini  tashqaridan 

taklif  etilgan  mustaqil  auditorlar  emas,  balki  shtatdagi  mutaxasislar  bajarishi 

maqsadga  muvofiqdir.  Bundan  tashqari,  shtatdagi  mutaxasislar  o z  tavsiyalari 

mazmuniga  yondashuvda   a suliyat i chuqurroq  his  qiladilar.  Bosh ichki auditor 

vazifasini  bajaruvchi  mutaxassis,  xo  ali   yurituvchi  sub e t  shtatida  tur og i 

zarur va shartdir. 

Bosh ichki auditor- bu  o proq malakaga ega mutaxasis, har taraflama bilimli 

va  tajribali,  iqtisodiyot  va  moliya  sohasida  oliy  rahbariyatga  eng  maqbul 

maslahatlarni berishga qodir bo lishi kerak. Bosh ichki auditor quyidagi bilimlarni 

oliy darajada egallagan bo l og i kerak: 

  buxgalter,  soliq  huquqi  bo yi ha  mutaxassis,  iqtisodchi,  moliya 

menejeri,  yurist,  marketolog,  boshqaruvchi,  xodimshunos,  bevosita  auditorlik 

bilimi; 

  oliy rahbariyatning korxona oldiga qo yga  vazifalarini bilishi shart; 

  jamoaning  imkoniyatlari  va  ehtiyojlari,  o z  korxonasining  tashqi 

aloqalari.  Tegishli  mutaxasislaridagi  ehtiyojni  aniqlash,  ular  ishini  tushunish  va 

nazorat qilish uchun kompyuter texnikasi va texnologiyasi sohasida yetarli bilimga 

ega  bo l og i  shart.  Bosh  ichki  auditor  ichki  audit  bo li i i g  boshqa  xodimlari 

faoliyatini  tashkil  etadi,  boshqaradi  va  nazorat  qiladi,  uning  vazifasiga  yana 

quyidagilar kiradi; 



32 

 

  firma  ichidagi  auditorlik  standartlarini  ishlab  chiqish,  ichki  audit 



bo li i  faoliyatining  bosh  rejalari  va  auditorlik  dasturlarini  (tashkilot  boshqaruv 

organlari bilan kelishgan holda) tuzish; 

  ichki  audit  metodologiyasi,  shu  jumladan  tekshiruvlarning  baza 

metodikalarini ishlab chiqish (ishlab chiqishga rahbarlik qilish); 

  muhim masalalar bo yi ha rahbariyat bilan maslahatlashish; 

  biron-bir ob e tga tekshiruv o t azishga buyurtmalar qabul qilish; 

  muhim muzokaralarda ishtirok etish; 

  tekshiruv natijalari bo yi ha boshqa ichki auditorlar tuzgan xulosalar 

(auditorlik  hisobotlari)ni  tahlil  etish  va  baholash,  shuningdek  bu  xulosalarni 

umumlashtirish va ularni bevosita qabul qiluvchi ( a  uriyat) shaxslar e tiboriga 

yetkazish; 

  xo  ali   yurituvchi  sub e t i  tekshiruvchi  ichki  va  tashqi 

auditorlarning o zaro hamkorliklarini muvofiqlashtirish; 

  xo  ali   yurituvchi  sub e t  faoliyati  jaryonida  yuzaga  keluvchi  turli 

mojarolar va ziddiyatli vaziyatlarni, shu jumladan soliq inspektsiyasi bilan bo lga  

baxslarni hal etishda ishtirok etish. 

Yuqorida  sanab  o tilgan  bandlar  har  bir  muayyan  xo  ali   yurituvchi 

sub e tdagi bosh ichki auditor vazifalarni cheklab qo y aydi. 

Ichki auditorlar faoliyatini tartibga keltirish talabi muhim ahamiyatga ega. 

Bosh ichki auditor auditorlik nazorati turli ob e tlar i g bazali metodikasini ishlab 

chiqishi (yoki ishlab chiqishga rahbarlik qilishi) maqsadga muvofiq, bunda ularda 

audit maqsad va vazifalarini axborot manbalarini, ehtimol tutilgan qoidabuzarliklar 

va  xatolar  tasnifini,  ishlar  ketma-ketligini,  namunaviy  ish  va  hisobot  hujjatlari 

keltiriladi.  Ichki  auditorlar  auditorlash  tizimiga  jalb  etilgan  ob e tlar i g  har  bir 

bo ysu uv hi  darajalardagi  muammolarni  panja  orasidan  qarash  yoki  nohaqlikka 

yo l  qo yish  xavfi  bo l asligi  uchun  faqatgina  jiddiy  reglament  asosida  amalga 

oshirishi shart. 

Muntazam 

o zgarib  turuvchi  vatan  qonunchiligi,  xususan  soliq 

qonunchiligidagi ichki  auditorlar o z  bilimlarini  barqaror  ishlab  turishlari xo  ali  



33 

 

yurituvchi  sub e t  faoliyatiga  dahldor  barcha  yangi  xabarlar  va  dolzarb 



masalalardan  voqif  bo lib  turishlari  kerak.  Ichki  audit  bo li ida  yangi  qonun  va 

 e yoriy  hujjatlarni  muhokama  qilish  tizimini  yo lga  qo yishi  zarur.  Bosh  ichki 

auditor  davlat  organlari  tashkil  etgan  seminarlarga  borib  turishi  foydadan  xoli 

emas. 


Ichki  auditorlarning  nazorat   a  osida  qilingan  ishlar  natijalari  bo yi ha 

tuzilgan  hisobotlar  mazmunining  ayrim  jihatlari  alohida  e tiborga  molikdir.  Ichki 

auditorlarning hisobotlari bevosita xo  ali  yurituvchi sub e tda ishlab chiqarilgan 

forma  bo yi ha  tuziladi.  Zaruriy  rekvizitlardan  tashqari  bunday  hisobotlarga 

umumiy hollarda quyidagilar kiradi: 

  keragidan ortiq rejadagi og ishishlar ro yxati; 

  ularni  xo  ali   yurituvchi  sub e tga  ta siri  nuqtai-nazaridan  aniqlangan 

og ishishlar bahosi; 

  mazkur og ishishlar i bartaraf etish imkoni bo yi ha tavsiyalar; 

  ularning  xo  ali   yurituvchi  sub e tga  ehtimol  tutilgan  ta siri   a  osida 

mazkur tavsiyalarni baholash; 

  xo  ali  yurituvchi sub e t faoliyatining qilinayotgan ishlarga daxldor turli 

jihatlarini takomillashtirish bo yi ha ishchan takliflar. 

Biron-bir  tavsiya  va  taklif  taqdim  etish  g oyat  muhim  narsa.  Bordiyu  o z 

tavsiya(taklifi)ni rahbariyatga ishonch bilan yetkaza olmasa, rahbariyat uni to g ri 

tushunmasligi  mumkin,  ularning  maqsadga  muvofiqligi  va  zarurligi  panada  qolib 

ketadi.  Biron-bir  tavsiya  va  taklifni axborot xatida  rahbariyatga  taqdim  etar  ekan, 

tashqi  auditor  katta  hisob  bo yi ha  ular  amalga  oshadimi,  yo q i  bu  tomonidan 

tashvishlanishga ortiqcha sabab qolmaydi. 

Har  qanday  holda  ham  bu  xo  ali   yurituvchi  sub e t i g  o z  ishi  (u  shtatda 

bo l aga  joyda). O z xo  ali  yurituvchi sub e tida shtat lavozimida turgan ichki 

auditorning  ahvoli  boshqacharoq.  U  shu xo  ali   yurituvchi  sub e t i g bir qismi 

yagona  ijtimoiy  organizmning  bir  a zosi.  Aynan  shunday  falsafa  ichki  auditorlar 

muvaffaqiyatli  faoliyati  asosida  yotadi.  O z  xo  ali   yurituvchi  sub e ti i  doimiy 

ushlab  turar  ekan  ichki  auditor  uning  faoliyati  muayyan  tamoyillarini  navbatdagi 


34 

 

har  tekshirishdan  o t azish  jarayonida  ichki  auditor   o p  jihatdan  bir  xildagi 



muammolarga  duch  keladi.  Agar  ular  kerakligicha  va  o z  vaqtida  hal  etilmasa, 

ichki auditor unga qayta-qayta murojat etishga majbur bo ladi. Ichki auditorlarning 

tavsiya  va  takliflari  har  doim:  asoslangan  yozma  shaklda  taqdim  etilgan, 

tushunishga oson, aniq, lo  da jumlalari mantiqan to g ri tuzilgan, ikki bor talqinga 

duch  kelmagan  bo lishi  kerak.  Xo  ali   yurituvchi  sub e t  boshqaruv  organlari 

tomonidan  ushbu  tavsiya  va  takliflarning  xolisona   o rib  chiqilishi  va  umuman 

ichki  audit  bo li i i g  obro yi  shunga  bog liq.  Har  qanday  holda  boshqaruv 

organlari ichki auditorlar tavsiya va takliflarga aniq javob berishlari shart, ulardan 

qaysi  biri  amalga  oshadi-yu,  qaysi  biri  yo q,  buning  sabablarini  aytishi  kerak. 

Odatda,  ichki  auditor  o z  tavsiya  va  takliflarini  boshqaruv  organlari  bilan 

muhokama  qilishiga  to g ri  keladi.  Shunda   o pi  ha  kelishmovchiliklar  paydo 

bo ladi,  qizg i   bahslarga  aylanib  ketadi.  O z  nuqtai-nazarining  to g riligi i 

isbotlash bosh ichki auditorning bilimi va shaxsiy fazilatlariga bog liq. Biroq, u har 

doim mushohadalarda o z mustaqilligi va xolisligi saqlanishi va ichki auditor etika 

kodeksiga  (yoki  xo  ali   yurituvchi  sub e t  ichki  xulq-atvor  kodeksiga), 

shuningdek  ichki  auditning  xo  ali   yurituvchi  sub e t  ichidagi  standartlariga 

tayanishi kerak.  

 Bizga   a lumki,  ichki  audit  samarali  bo lishi  uchun  dastavval,  uning  puxta 

va  aniq  ishchi  dasturini  tuzish  lozim.  Uning  mazmuni  qo yilga   maqsad  va  uni 

bajarish  uchun  belgilangan  aniq  vazifalardan  kelib  chiqadi.  Ichki  auditning 

maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: 

  buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo li bilan baholash; 

   choraklik  yoki  yillik  moliyaviy  hisobot   a lu otlari i g  haqqoniyligini 

tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish; 

   aksiyalar  va  boshqa  qimmatli  qog ozlar  emissiyasi  prospektining 

 a lu otlari i tasdiqlash; 

   xo  ali   yurituvchi  sub e t i g  moliyaviy  barqarorligini  mustahkamlash 

bo yi ha tadbirlar ishlab chiqish; 



35 

 

   iqtisodiyot  va  moliyaviy  huquq  sohasidagi  yangi  qonunchilik  hujjatlari 



bo yi ha aniq maslahat o t azish va hokazo. 

Ichki  audit  auditori  umumiy  rejada  audit  o t azish  muddatlari  va  audit 

o t azish  grafigini  tuzishni,  auditorlik  hisoboti  (xo  ali   yurituvchi  sub e t 

kuzatuvchi  kengashiga  yozma  axborot)  va  auditorlik  xulosasini  tuzishni  nazarda 

tutishi lozim. Rejalashtirish  hog ida auditor quyidagilarni hisobga olish zarur: 

  auditorlar guruhini tuzish, audit o t azishga jalb qilinadigan auditorlar soni 

va malakasi; 

  auditorlarni, ularning malakaviy darajalari va lavozimlariga muvofiq audit 

o t aziladiga  muayyan uchastkalarga taqsimlash; 

  auditorlik  guruhining  barcha  a zolariga  yo l-  yo riq   o rsatish,  ularni 

mijozning moliya- xo  ali  faoliyati bilan tanishtirish; 

  auditorlik  guruhi  rahbarining  reja  bajarilishini  va  yordamchi  auditorlar 

ishlari sifati ustidan nazorat o r atishi; 

  auditorlik  amallarini  bajarish  bilan  bog liq  uslubiy  masalalarni 

tushuntirish. 

Ichki  auditda  ham  ayrim  holatlarda tekshiruv ob e ti i  100%  to liq  tekshirib 

bo l aydi. Shuning uchun rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini 

 o rsatish zarur.  

Auditning umumiy rejasi va dasturining ayrim bo li lari i xo  ali  yurituvchi 

sub e t kuzatuv kengashi bilan kelishish  o zda tutilgan bo lib, bunda ichki audit 

xizmati audit uslublarini tanlashda mustaqil bo lib qoladilar.  

Auditning umumiy rejasi tuzilgandan so  g audit dasturi tuzilib, unda barcha 

auditorlik amallarining batafsil ro yxati bayon qilinishi lozim.  Ichki audit dasturi- 

bu  muayyan  nazariy  tadbirlarni  ro yobga  chiqishning  hujjatlar  bilan 

rasmlashtirilgan  rejasidir.  U  tadbirlarning  maqsad  va  vazifalarini,  axborot 

manbalarini, uni amalga oshirish izchilligi va muddatlarini, ular xarajatlari tartibini 

 o zda tutadi. Bu yerda ichki auditga chiqimlarning rejalashtirishning muhimligini 

 o rsatish  kerak,  rejalar  eng  kam  chiqim  va  eng  ko p  samarani   o zda  tut og i 

lozim.  Dastur  ichki  audit  xizmati  auditorlari  uchun  batafsil  yo riq o a  bo lib, 


36 

 

unda  tekshirilishi  lozim  bo lga   buxgalterlik  hisobining  barcha  bo li lari i 



tekshirish  lozim.  Audit  dasturini  tuzish  yuzaki  bajarilmasligi  lozim,  chunki  u 

auditorlar ishida ta sir ha  nazorat dastagi bo lib xizmat qiladi. Dasturning har bir 

bo li i bo yi ha auditor xulosalari esa auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini 

tuzish uchun asos bo lib xizmat qilishi lozim.  

Ichki  audit  ishchi  dasturini  nazorat  vositalari  testlari  dasturi   o ri ishida  va 

mohiyatiga  o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi  o ri ishida tuzish kerak.  

Nazorat  vositalari  testlari  dasturi  ichki  nazorat  va  hisob  tizimining  faoliyati 

to g risidagi  axborotni  yig ish  uchun   o l allangan  harakatlar  majmuining 

ro yxatida   iborat.  Nazorat  vositalari  testlarining  maqsadi  shundan  iboratki,  ular 

xo  ali  yurituvchi sub e t nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda 

yordam beradi. 

Auditorlik  dasturini  nazorat  vositalari  testlari  dasturi   o ri ishida  va 

mohiyatiga  o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi  o ri ishida tuzish kerak. 

Nazorat  vositalari  testlari  dasturi  ichki  nazorat  va  hisob  tizimining  faoliyati 

to g risidagi  axborotni  yig ish  uchun   o l alla ga   harakatlar  majmuining 

ro yxatida   iborat.  Nazorat  vositalari  testlarining  maqsadi  shundan  iboratki,  ular 

xo  ali  yurituvchi sub e t nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda 

yordam beradi. 

Mohiyatiga  o ra  auditorlik  rusum-qoidalari o z  ichiga  buxgalteriya  hisobida 

hisobvaraqlar  bo yi ha  oborotlar  va  sal do  to g ri  aks  ettirilganligini  batafsil 

tekshirishni oladi. Mohiyatiga  o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday 

aniq  batafsil  tekshirishlar  uchun  auditor  harakatlari  ro yxatida   iborat  bo ladi. 

Mohiyatiga   o ra  rusum-qoidalar  uchun  auditor  buxgalteriya  hisobining  ayni 

qanday  bo li lari i  tekshirishini  belgilashi  va  buxgalteriya  hisobining  har  bir 

bo li i bo yi ha audit dasturini tuzishi kerak bo ladi. 

 Auditni  o t azish  shartlari  va  auditorlik  rusum-qoidalari  natijalarining 

o zgarishiga  bog liq  holda  audit  dasturi  qayta   o rib  chiqilishi  mumkin, 

o zgarishlar i g sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak. 



37 

 

Auditni  rejalashtirish  jarayoni  tugaganidan  so  g  audit  umumiy  rejasi  va 



dasturi  hujjatni  rasmiylashtirilishi  va  ularga  belgilangan  tartibda  viza  qo yilishi 

kerak. 


Bitiruv  malakaviy  ishi  ob e ti  hisoblangan,  «Navoiy  TKMK»  OAJ  Kuzatuv 

kengashining  buyrug iga  binoan  ichki  audit  bo li  asi  tomonidan  Markaziy 

mexanik-ta  irlash zavodida auditorlik tekshiruvi amalga oshirilgan. Bosh auditor 

va  ishchi  guruh  mutaxassislari  tomonidan  Kuzatuv  kengashining  buyrug ida 

 o zda tutilgan vazifalardan kelib chiqqan holda, auditorlik tekshiruvining umumiy 

rejasi  va  ishchi  dasturi  tuzilgan.  Ishchi  dasturni  tuzishda  bo li  a i g  ichki 

standartlariga  tayanilgan.  Ichki  dasturda  auditorlar  auditorlik  tekshiruvlarini 

amalga  oshirish  izchilligi  va  muddatlari   o zda  tutgan.  Shuningdek,  auditorlar 

auditorlik  dasturini  nazorat  vositalari  testlari  dasturi   o ri ishida  va  mohiyatiga 

 o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi  o ri ishida tuzishga xarakat qilishgan.  

Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  xo  ali   yurituvchi  sub e tlarda  ichki 

audit  kuzatuv  kengashi  tomonidan  tashkil  qilingan  tashkil  qilingan  bo li  a 

tomonidan amalga oshiriladi. Ichki audit quyidagi tarzda o t aziladi: 

  xo  ali  yurituvchi sub e t ichida uning xodimlari tomonidan; 

  xo  ali  yurituvchi sub e t rahbari qarori bo yi ha tashkil etiladi; 

  xo  ali   yurituvchi  sub e t  boshqaruv  tarkibini  zaruriy  axborot  bilan 

ta  i laydi; 

  ichki  audit  xo  ali   yurituvchi  sub e t i g   ablag lari  hisobidan 

ta  i la adi. 

Xo  ali  yurituvchi sub e tlarda ichki auditni amalga oshirishda audit dasturi 

audit  umumiy  rejasini  rivojlantirish  hisoblanar  ekan  hamda  audit  rejasini  amalda 

ro yobga  chiqarish  uchun  zarur  bo lga   auditorlik  rusum-qoidalari  mazmunining 

batafsil  ro yxati i  o z  ichiga  oladi.  Dastur  auditor  assistentlari  uchun  batafsil 

yo riq o a  bo lib  xizmat  qiladi  va  bir  vaqtning  o zida  ichki  audit  xizmati  va 

auditorlik  guruhining  rahbarlari  uchun  ish  sifatini  nazorat  qilish  vositasi 

hisoblanadi.  Shuning  uchun  ichki  audit  dasturi  yuqorida  aytilgan  barcha 

masalalarni hisobga olingan holda tuzilsa maqsadga muvofiqdir.  


38 

 

Bizningcha,  xo  ali   yurituvchi  sub e tda  ichki  auditorlar  rahbarligi  ostida 



boshqa  funktsional  bo li  alar   a sul  xodimlarini  qonunchilikdagi  so  ggi 

o zgarishlar  bilan  tanishtirish,  shuningdek  ularning  umuman  malakasini  oshirib 

borish uchun vaqti-vaqti bilan seminarlar tashkil qilib turish maqsadga muvofiqdir. 

Bunday seminarlarda  o plar i g dilida to pla ib qolgan bir xildagi savollar jamoa 

bo lib hal qilinadi va har bir xodim unda paydo bo lga  savolga tegishli qonuniy 

hujjatlar bilan tasdiqlangan batafsil tugal javob topa oladi. 



Download 0.8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling