Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti "audit" kafedrasi
-jadval Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha muhimlik
Download 0.8 Mb. Pdf ko'rish
|
ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.2. Ichki va tashqi auditning tashkiliy tomonlari va uning ishchi dasturini tuzish
2-jadval Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha muhimlik darajasini hisoblash 7 Asosiy o rsat i hlar Asosiy o rsat i h qiymati (m.s.)
% Muhimlik darajasining summasi, (m.s) Mahsulot (ish, xizmat) larni sotishdan olingan tushum (2-shakl, 010-satr) 723491,0 5 36175,
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxi (2-shakl, 020-satr) 177826,0 3 5335,0 Jami davr xarajatlari (2-shakl, 040-satr) 32833,0
3 985,0
Korxonaning xususiy kapitali (1-shakl, 460-satr) 241567,0 1 0
Balansning umumiy summasi (1-shakl aktividagi 380- satr yoki passividagi 700-satr) 135945,0 5 13595, Tugallanmagan ishlab chiqarish (1-shakl, 150-satr) 322762,0 3 6455,0
Taqsimlanmagan foyda 23819,0
2 476,0
Bugungi kunda mamlakatimizda auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish tashqi va ichki audit tizimini takomillashtirishda shuni aytishimiz mumkinki, muhimlik darajasi auditorlik tavakkalchiligi hamda auditorlik amallarga chambarchas bog liq bo lib, ushbu darajani to g ri belgilash auditorlik tekshiruvi vaqtini to g ri belgilash, tekshirishga saflanadigan xarajatlarni optimal taqsimlash imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, muhimlik va tavakkalchilik darajasini baholash auditorlik tekshiruvini muhim bosqichlaridan biri bo lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz-tashkilotning ham barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi.
7 Musaev X.N. Audit. Toshkent. Moliya, 2003, 22 – b 25
dasturini tuzish Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ichki xo ali nazoratini xo ali yurituvchi sub e t a uriyati, buxgalteriya, yirik xo ali yurituvchi sub e tlarda esa maxsus tashkil etilgan ichki audit xizmatilari, nazorat- taftish bo li i, xarajatlarni boshqarish bo li i va boshqa bo li alar amalga oshiradi. Xo ali yurituvchi sub e t tarkibiy bo li alari (bo li lar, xizmatlar, ishlab chiqarish tsexlari, uchastkalar, brigadalar) o rtasidagi munosabatlar asosiga qurilgan, ichki nazorat tizimini rivojlantirish nazorat mazmunini, uning xo ali yurituvchi sub e t i boshqarishdagi roli va ahamiyatini tub sifat jihatidan yangicha nazariy fikr yuritishni sezilarli darajada talab qiladi. Nazorat turlari tavsifining bozor iqtisodiyotida shakllangan holatini o rib, ishonch bilan aytish mumkinki, nazorat tizimi nomidan ish yurituvchi xo ali yurituvchi sub e tlar uning faoliyatini taqdim etayotganda nazorat tizimi bog liq bo l asligi lozim, nazorat sub e tlari esa o z nazorat funktsiyalarini belgilangan huquq, majburiyatlar va javobgarliklar chegarasida amalga oshirib, ular taqdim etayotgan tizimning mavjudligi va amal qilish maqsadlariga erishishga yordam o rsatishlari lozim. Nazorat sub e tlari o z mavjudlik va amal qilish maqsadlariga erishish uchun nazorat funktsiyalarini belgilangan huquq, majburiyatlar va a suliyatlar chegarasida amalga oshirishi lozim, chunki nazoratning eng muhim va barqaror belgilari sifatida nazoratni amalga oshiruvchi organ ixtiyoriga bog liq bo lga , maqsadli ustanovkalar va vazifalar doirasi xizmat qilishi mumkin. Bevosita nazorat mazmunini o rga ish bilan uning ta sir ha ligi i muammosini hal etish talab etiladi. Nazorat ta sir ha ligi uning ish sifati bilan belgilanishi lozim. U foyda olishga, raqobat kurashida muvaffaqiyatga, mijozlar bazasi va sotiladigan bozorini kengaytirishga xizmat qilishi lozim. Nazorat turli yo qotilga zararlarni aniqlash va qayd etishga emas, balki ulardan ogoh etishga yo altirilga bo lishi lozim. Nazorat vositasida, xo ali yurituvchi sub e t moliya-xo ali faoliyatini batafsil o rga ish asosida chiqarilayotgan mahsulot va materiallarning o g irla ishi
26
va ishdan chiqishini oldini olish bo yi ha, pul ablag lari va moliyaviy resurslarni saqlab qolish bo yi ha tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda asosiy e tibor qonunchilik, e yoriy hujjatlar, xo ali yurituvchi sub e t i g amal qilishidagi optimal rejimini chetga chiqishlarni yuzaga kelishini oldini olishga asosiy e tibor qaratiladi.
2-chizma. Mikrodarajadagi nazorat tizimi 8 Bizga a lu i, ichki audit- xo ali yurituvchi sub e t i g kuzatuvchi kengashi qarori bilan tashkil etilgan ichki audit xizmati (xo ali yurituvchi sub e t tarkibiy bo li asi) tomonidan amalga oshiriladi. Ichki auditni amalga oshirishning muhim sharti- bu buxgalteriya hisobi, statistika va tezkor hisobotlardagi moliyaviy axborot, shuningdek xo ali faoliyatining turli tomonlarini aks ettiruvchi, umumlashgan moliyaviy o rsat i hlarning mavjudligi va qonunga muvofiq yuritilishidir. Moliyaviy axborot boshqaruv hisobi uchun axborot bazasi bo lib xizmat qilsada, lekin ayonki, faqat u bilan chegaralanib qolmaydi. Shunday qilib, ichki audit quyidagi tarzda o t aziladi:
8 Bitiruvchi talaba izlanishi, 2014y Xo ali yurituvchi sub e t i g boshqarish organi
Ichki audit bo li i Ichki ishlab
chiqarish nazorati Ekologiya xizmati
Yuridik xizmati
Texnik nazorat
Statistik xizmat
Marketing xizmati Bo li alar i boshqaruvchi- a uriy azorat Moliya xizmati
27
xo ali yurituvchi sub e t ichida (yoki boshqarma tuzilmasida) uning xizmatchilari (nazoratchilari) tomonidan; xo ali yurituvchi sub e t rahbari qarori bo yi ha tashkil etiladi; xo ali yurituvchi sub e t boshqaruv tarkibini zaruriy axborot bilan ta i laydi; ichki audit xo ali yurituvchi sub e t i g ablag lari hisobidan ta i la adi. Ichki auditorlar majburiyatlari ro yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin: xo ali yurituvchi sub e tda amal qilayotgan nazorat tizimining samaradorligini tekshirish; xo ali yurituvchi sub e t faoliyatining iqtisodiy samaradorligini baholash; joriy rejalarning bajarilishi darajasini aniqlash va istiqboldagi vazifalarni qo yish. Ichki auditorlarga boshqaruv auditining funktsiyalari ham yuklatilishi mumkin bo lib, uning maqsadi resurslardan tejamkorlik bilan va samarali foydalanish, oxirgi natijaga optimal darajada erishish va xo ali yurituvchi sub e t hisob siyosatini ishlab chiqish bo yi ha tavsiyalar ishlab chiqish uchun ishbilarmonlik muomalalarini o rga ishda iborat. U rahbarga o z funktsiyasini bajarishida yordam berishi va korxonaning foydasi ortishiga ham hissa qo shishi kerak.
Shunga e tibor i qaratish kerakki, ichki audit xizmatini tashkil etish xo ali yurituvchi sub e tlari uchun majburiy emasdir. Odatda, qattiq raqobat sharoitlarida ishlagan holda, korxona rahbariyati o pi ha samarali ichki auditorlar faoliyatidan keladigan foydani va ularni ablag bilan ta i lashga ketadigan xarajatlarni taqqoslaydilar. Agarda muvozanat ichki auditning foydasiga bo l asa, unda uni takomillashtirish yoki tugatish bo yi ha qaror qabul qilinadi. Shunday qilib, ichki audit- bu shunday auditki, bunda u boshqaruv organi yuritayotgan moliya- xo ali faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida tashkil 28
etiladi. Ichki audit natijasida olingan axborot, avvalo ushbu auditni tashkil etgan boshqaruv organi ehtiyojini qondirish uchun o l alla ga dir. Biroq xo ali yurituvchi sub e tlarda faqatgina ichki emas, balki tashqi audit ham amalga oshirilib, mulkni boshqaruvchilar va xo ali yurituvchi sub e t ishi natijalari to g risida mulkdorlarni axborot bilan ta i lash maqsadida o t aziladi. Ichki audit xizmati boshqariladigan ob e t rahbari qo l ostida bo lga ligi uchun, olingan axborot har doim ham mulk egalarida ishonchga olib kelmaydi. Bunday hollarda tashqi moliya nazoratini o t azishga ehtiyoj yuzaga keladi. Odatda, tashqi auditning asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi, xo ali yurituvchi sub e ti i g pul ablag lari va muomala natijalari va moliyaviy holatini umumiy qabul qilingan buxgalteriya hisobi tamoyillariga va qonunchilik e yorlariga muvofiqligi to g risida xulosa berishdan iboratdir. Shunday qilib, tashqi va ichki audit o p jihatdan bir-birini to ldiradi, shu bilan bir vaqtda masalalarni o rga ishda sezilarli tafovutlarga egadir. Ichki audit xizmati- nazorat metodlari va vositalari bo li i, texnik nazorat bo li i vazifalarini takrorlash sodir bo l asligi uchun ichki audit dasturiga kiritish maqsadga muvofiq bo l aydi. Biroq, kompyuter tizimlari faoliyatiga xizmat qiluvchi xodimlarni qo shib hisoblaganda, shu bo li lar xodimlari faoliyatini tekshirish uchun ichki audit bo li i shtatida tegishli texnik- texnologik yo alishlardagi nazorat malakali mutaxassislarga ega bo lishi shart. Aksiyadorlik jamiyati ichki audit xizmati xodimlari o z auditorlik vazifalarini ijro etish bilan bir qatorda quyidagi ishlarni bajara oladilar: ichki tashkiliy e yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish; moliyaviy iqtisodiy diagnostika va moliyaviy strategiyalarni ishlab chiqish vazifalarini hal etish; qonunchilikning turli masalalari bo yi ha korxona xodimlariga maslahatlar berish; korxona xodimlari malakasini oshirish bo yi ha tadbirlarda ishtirok etish; 29
turli moliya- xo ali muomalalarini ijro etish bo yi ha boshqaruv apparati xodimlariga maslahatlar berish; buxgalteriya hisobini yo lga qo yishda ishtirok etish. Ichki auditorlar ichki audit bo li i tuzish maqsadida korxona rahbariyati belgilab bergan boshqa vazifalarni ham ijro etishi mumkin. O zbe isto Respublikasi xo ali yurituvchi sub e tlarida ichki audit bo li i i tashkil etishning asosiy jihatlari va ichki auditorlar faoliyatiga nisbatan asosiy talablarga e tibor beradigan bo lsa : Ichki audit bo li i tuzishdan har bir xo ali yurituvchi sub e t boshqa- boshqa amaliy foyda ko radi. O zbe isto tashkilotlarida ichki audit maqsadga muvofiqligini ilmiy jihatlari quyidagidek: Birinchidan, bu direktorlar kengashi yoki ijroiy organiga korxonalarning avtonom bo li alari ustidan samarali nazorat o r atish imkonini beradi. Ikkinchidan, ichki auditorlar o t azadiga maqsadli nazorat tekshiruvlari va tahlil ishlab chiqarish zahiralari va taraqqiyotning eng istiqbolli yo alishlari i aniqlab beradi. Uchinchidan, ichki auditorlar nazorat bilan bir qatorda bosh korxona, uning filiallari va tarmoq kompaniyalaridagi moliyaviy- iqtisodiy, buxgalteriya va boshqa xizmatlarning mansabdor shaxslariga nisbatan o pgi a maslahat berish vazifasini ham bajaradilar. Korxonada ichki audit bo li i tuzish hiyla murakkab jarayon, bir qator metodologik va tashkiliy-texnik muammolarni hal etishni talab qiladi. Umumiy tarzda ichki audit bo li i tashkil etishni quyidagi asosiy bosqichlar bo yi ha amalga oshirishni tavsiya etish mumkin: qator masalalarni aniqlash va to liq tavsiyalash, bu masalalarni hal etish uchun ichki audit bo li i, korxona siyosatiga muvofiq tarzda bo li yaratish maqsadining tizimini qurish shakllanadi; qo yilgan masalalarga etish uchun zaruriy asosiy vazifalarini aniqlash; 30
bir xildagi vazifalarni guruhlarda birlashtirish va ular asosida bo limning bu vazifalarni bajarishga ixtisoslashtirilgan tuzilmaviy bo li lari i g yuzaga kelishi; o zaro munosabatlar tarixlarini ishlab chiqish, har bir tuzilma birligi uchun vazifalar, huquqlar va a suliyati i aniqlash, bular barchasini ichki audit bo li ining byurosi to g risidagi qoidalarni yo l-yo riqlarida hujjatlar bilan chizmaviylashtirish; yuqorida tilga olingan tuzilmaviy birliklarning bir butunlikka birlashishi ichki audit bo li i, uning tashkiliy maqomini belgilash, maqsadlarning muayyan to pla iga muvofiq tuzilmaviy birliklar vazifasi va funktsiyalarini aniqlash, Ichki audit bo’limi haqidagi Qoidani ishlab chiqish va hujjatlar bilan chizmalashtirish; ichki audit bo li i i g korxonani boshqaruv tuzilmasining boshqa halqalari bilan uyg u lashuvi; ichki audit xo ali yurituvchi sub e tlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlari va etika kodeksini ishlab chiqish. Tashkiliy tuzilmadagi ichki audit bo li i o r i, uning funktsional yo alishi, kadrlar tarkibi miqdori va malaka tavsifi, bo li ing moliya va axborot bilan ta i la ishi, bo li ichida funktsional va a uriy tobelik tartibi va o zaro munosabatlari tuzilmasining xususiyatlari, shu
jumladan, unda
markazlashtirilmagan bo li lari borligi, shu bo li i g tashkilot boshqa bo li alari bilan o zaro munosabatlari tuzilmasi juda o p omillarga bog liq. Shulardan asosiylari quyidagilar: bo li tashkil etish maqsadi; korxona faoliyatining tashkiliy- huquqiy shakli, o l ha lari, resurslari, tashkiliy tuzilmasi, miqyoslari va turlari; uning cheklangan bo li lari yoki tarmoq kompaniyalari joylashgan joyi miqdori va mintaqaviy xilma-xilligi. Ichki audit bo li i i g tuzilmasi va shajaraviy darajasi quyi hollarda ichki nazoratga nisbatan xo ali yurituvchi sub e t rahbariyati tutgan o r iga bog liq. 31
Bo li tuzilmasi va darajasi yana boshqarishning tashkiliy rivojlanishi, moliyaviy, kadr, intellektual quvvati to pla ishi barobarida yuzaga keladi. Ichki audit bo li i avvaliga sof maslahat vazifasini bajaruvchi shtab halqasi sifatida yuzaga keladi. Uning xo ali yurituvchi sub e t faoliyatiga ta siri orta borgan sari xo ali yurituvchi sub e tda boshqaruv barcha darajalarini takomillashtirish bo yi ha nazorat vazifalarini amalga oshirish va tavsiyalar ishlab chiqish ham bevosita uning zimmasiga o ta boshlaydi. Katta axborot quvvati va o z tashkiloti faoliyatidagi hamma narsani boshidan oxirigacha bilish ichki auditorlarning tashqi auditorlardan afzalligini ajratib turadi. Shu bois, xo ali yurituvchi sub e tlarda ichki auditorlar vazifasini tashqaridan taklif etilgan mustaqil auditorlar emas, balki shtatdagi mutaxasislar bajarishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, shtatdagi mutaxasislar o z tavsiyalari mazmuniga yondashuvda a suliyat i chuqurroq his qiladilar. Bosh ichki auditor vazifasini bajaruvchi mutaxassis, xo ali yurituvchi sub e t shtatida tur og i zarur va shartdir. Bosh ichki auditor- bu o proq malakaga ega mutaxasis, har taraflama bilimli va tajribali, iqtisodiyot va moliya sohasida oliy rahbariyatga eng maqbul maslahatlarni berishga qodir bo lishi kerak. Bosh ichki auditor quyidagi bilimlarni oliy darajada egallagan bo l og i kerak: buxgalter, soliq huquqi bo yi ha mutaxassis, iqtisodchi, moliya menejeri, yurist, marketolog, boshqaruvchi, xodimshunos, bevosita auditorlik bilimi; oliy rahbariyatning korxona oldiga qo yga vazifalarini bilishi shart; jamoaning imkoniyatlari va ehtiyojlari, o z korxonasining tashqi aloqalari. Tegishli mutaxasislaridagi ehtiyojni aniqlash, ular ishini tushunish va nazorat qilish uchun kompyuter texnikasi va texnologiyasi sohasida yetarli bilimga ega bo l og i shart. Bosh ichki auditor ichki audit bo li i i g boshqa xodimlari faoliyatini tashkil etadi, boshqaradi va nazorat qiladi, uning vazifasiga yana quyidagilar kiradi; 32
firma ichidagi auditorlik standartlarini ishlab chiqish, ichki audit bo li i faoliyatining bosh rejalari va auditorlik dasturlarini (tashkilot boshqaruv organlari bilan kelishgan holda) tuzish; ichki audit metodologiyasi, shu jumladan tekshiruvlarning baza metodikalarini ishlab chiqish (ishlab chiqishga rahbarlik qilish); muhim masalalar bo yi ha rahbariyat bilan maslahatlashish; biron-bir ob e tga tekshiruv o t azishga buyurtmalar qabul qilish; muhim muzokaralarda ishtirok etish; tekshiruv natijalari bo yi ha boshqa ichki auditorlar tuzgan xulosalar (auditorlik hisobotlari)ni tahlil etish va baholash, shuningdek bu xulosalarni umumlashtirish va ularni bevosita qabul qiluvchi ( a uriyat) shaxslar e tiboriga yetkazish; xo ali yurituvchi sub e t i tekshiruvchi ichki va tashqi auditorlarning o zaro hamkorliklarini muvofiqlashtirish; xo ali yurituvchi sub e t faoliyati jaryonida yuzaga keluvchi turli mojarolar va ziddiyatli vaziyatlarni, shu jumladan soliq inspektsiyasi bilan bo lga baxslarni hal etishda ishtirok etish. Yuqorida sanab o tilgan bandlar har bir muayyan xo ali yurituvchi sub e tdagi bosh ichki auditor vazifalarni cheklab qo y aydi. Ichki auditorlar faoliyatini tartibga keltirish talabi muhim ahamiyatga ega. Bosh ichki auditor auditorlik nazorati turli ob e tlar i g bazali metodikasini ishlab chiqishi (yoki ishlab chiqishga rahbarlik qilishi) maqsadga muvofiq, bunda ularda audit maqsad va vazifalarini axborot manbalarini, ehtimol tutilgan qoidabuzarliklar va xatolar tasnifini, ishlar ketma-ketligini, namunaviy ish va hisobot hujjatlari keltiriladi. Ichki auditorlar auditorlash tizimiga jalb etilgan ob e tlar i g har bir bo ysu uv hi darajalardagi muammolarni panja orasidan qarash yoki nohaqlikka yo l qo yish xavfi bo l asligi uchun faqatgina jiddiy reglament asosida amalga oshirishi shart. Muntazam o zgarib turuvchi vatan qonunchiligi, xususan soliq qonunchiligidagi ichki auditorlar o z bilimlarini barqaror ishlab turishlari xo ali 33
yurituvchi sub e t faoliyatiga dahldor barcha yangi xabarlar va dolzarb masalalardan voqif bo lib turishlari kerak. Ichki audit bo li ida yangi qonun va e yoriy hujjatlarni muhokama qilish tizimini yo lga qo yishi zarur. Bosh ichki auditor davlat organlari tashkil etgan seminarlarga borib turishi foydadan xoli emas.
Ichki auditorlarning nazorat a osida qilingan ishlar natijalari bo yi ha tuzilgan hisobotlar mazmunining ayrim jihatlari alohida e tiborga molikdir. Ichki auditorlarning hisobotlari bevosita xo ali yurituvchi sub e tda ishlab chiqarilgan forma bo yi ha tuziladi. Zaruriy rekvizitlardan tashqari bunday hisobotlarga umumiy hollarda quyidagilar kiradi: keragidan ortiq rejadagi og ishishlar ro yxati; ularni xo ali yurituvchi sub e tga ta siri nuqtai-nazaridan aniqlangan og ishishlar bahosi; mazkur og ishishlar i bartaraf etish imkoni bo yi ha tavsiyalar; ularning xo ali yurituvchi sub e tga ehtimol tutilgan ta siri a osida mazkur tavsiyalarni baholash; xo ali yurituvchi sub e t faoliyatining qilinayotgan ishlarga daxldor turli jihatlarini takomillashtirish bo yi ha ishchan takliflar. Biron-bir tavsiya va taklif taqdim etish g oyat muhim narsa. Bordiyu o z tavsiya(taklifi)ni rahbariyatga ishonch bilan yetkaza olmasa, rahbariyat uni to g ri tushunmasligi mumkin, ularning maqsadga muvofiqligi va zarurligi panada qolib ketadi. Biron-bir tavsiya va taklifni axborot xatida rahbariyatga taqdim etar ekan, tashqi auditor katta hisob bo yi ha ular amalga oshadimi, yo q i bu tomonidan tashvishlanishga ortiqcha sabab qolmaydi. Har qanday holda ham bu xo ali yurituvchi sub e t i g o z ishi (u shtatda bo l aga joyda). O z xo ali yurituvchi sub e tida shtat lavozimida turgan ichki auditorning ahvoli boshqacharoq. U shu xo ali yurituvchi sub e t i g bir qismi yagona ijtimoiy organizmning bir a zosi. Aynan shunday falsafa ichki auditorlar muvaffaqiyatli faoliyati asosida yotadi. O z xo ali yurituvchi sub e ti i doimiy ushlab turar ekan ichki auditor uning faoliyati muayyan tamoyillarini navbatdagi
34
har tekshirishdan o t azish jarayonida ichki auditor o p jihatdan bir xildagi muammolarga duch keladi. Agar ular kerakligicha va o z vaqtida hal etilmasa, ichki auditor unga qayta-qayta murojat etishga majbur bo ladi. Ichki auditorlarning tavsiya va takliflari har doim: asoslangan yozma shaklda taqdim etilgan, tushunishga oson, aniq, lo da jumlalari mantiqan to g ri tuzilgan, ikki bor talqinga duch kelmagan bo lishi kerak. Xo ali yurituvchi sub e t boshqaruv organlari tomonidan ushbu tavsiya va takliflarning xolisona o rib chiqilishi va umuman ichki audit bo li i i g obro yi shunga bog liq. Har qanday holda boshqaruv organlari ichki auditorlar tavsiya va takliflarga aniq javob berishlari shart, ulardan qaysi biri amalga oshadi-yu, qaysi biri yo q, buning sabablarini aytishi kerak. Odatda, ichki auditor o z tavsiya va takliflarini boshqaruv organlari bilan muhokama qilishiga to g ri keladi. Shunda o pi ha kelishmovchiliklar paydo bo ladi, qizg i bahslarga aylanib ketadi. O z nuqtai-nazarining to g riligi i isbotlash bosh ichki auditorning bilimi va shaxsiy fazilatlariga bog liq. Biroq, u har doim mushohadalarda o z mustaqilligi va xolisligi saqlanishi va ichki auditor etika kodeksiga (yoki xo ali yurituvchi sub e t ichki xulq-atvor kodeksiga), shuningdek ichki auditning xo ali yurituvchi sub e t ichidagi standartlariga tayanishi kerak. Bizga a lumki, ichki audit samarali bo lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq ishchi dasturini tuzish lozim. Uning mazmuni qo yilga maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Ichki auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo li bilan baholash; choraklik yoki yillik moliyaviy hisobot a lu otlari i g haqqoniyligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish; aksiyalar va boshqa qimmatli qog ozlar emissiyasi prospektining a lu otlari i tasdiqlash; xo ali yurituvchi sub e t i g moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo yi ha tadbirlar ishlab chiqish; 35
iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari bo yi ha aniq maslahat o t azish va hokazo. Ichki audit auditori umumiy rejada audit o t azish muddatlari va audit o t azish grafigini tuzishni, auditorlik hisoboti (xo ali yurituvchi sub e t kuzatuvchi kengashiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzishni nazarda tutishi lozim. Rejalashtirish hog ida auditor quyidagilarni hisobga olish zarur: auditorlar guruhini tuzish, audit o t azishga jalb qilinadigan auditorlar soni va malakasi; auditorlarni, ularning malakaviy darajalari va lavozimlariga muvofiq audit o t aziladiga muayyan uchastkalarga taqsimlash; auditorlik guruhining barcha a zolariga yo l- yo riq o rsatish, ularni mijozning moliya- xo ali faoliyati bilan tanishtirish; auditorlik guruhi rahbarining reja bajarilishini va yordamchi auditorlar ishlari sifati ustidan nazorat o r atishi; auditorlik amallarini bajarish bilan bog liq uslubiy masalalarni tushuntirish. Ichki auditda ham ayrim holatlarda tekshiruv ob e ti i 100% to liq tekshirib bo l aydi. Shuning uchun rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini o rsatish zarur. Auditning umumiy rejasi va dasturining ayrim bo li lari i xo ali yurituvchi sub e t kuzatuv kengashi bilan kelishish o zda tutilgan bo lib, bunda ichki audit xizmati audit uslublarini tanlashda mustaqil bo lib qoladilar. Auditning umumiy rejasi tuzilgandan so g audit dasturi tuzilib, unda barcha auditorlik amallarining batafsil ro yxati bayon qilinishi lozim. Ichki audit dasturi- bu muayyan nazariy tadbirlarni ro yobga chiqishning hujjatlar bilan rasmlashtirilgan rejasidir. U tadbirlarning maqsad va vazifalarini, axborot manbalarini, uni amalga oshirish izchilligi va muddatlarini, ular xarajatlari tartibini o zda tutadi. Bu yerda ichki auditga chiqimlarning rejalashtirishning muhimligini o rsatish kerak, rejalar eng kam chiqim va eng ko p samarani o zda tut og i lozim. Dastur ichki audit xizmati auditorlari uchun batafsil yo riq o a bo lib,
36
unda tekshirilishi lozim bo lga buxgalterlik hisobining barcha bo li lari i tekshirish lozim. Audit dasturini tuzish yuzaki bajarilmasligi lozim, chunki u auditorlar ishida ta sir ha nazorat dastagi bo lib xizmat qiladi. Dasturning har bir bo li i bo yi ha auditor xulosalari esa auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos bo lib xizmat qilishi lozim. Ichki audit ishchi dasturini nazorat vositalari testlari dasturi o ri ishida va mohiyatiga o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi o ri ishida tuzish kerak. Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to g risidagi axborotni yig ish uchun o l allangan harakatlar majmuining ro yxatida iborat. Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular xo ali yurituvchi sub e t nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam beradi. Auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi o ri ishida va mohiyatiga o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi o ri ishida tuzish kerak. Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to g risidagi axborotni yig ish uchun o l alla ga harakatlar majmuining ro yxatida iborat. Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular xo ali yurituvchi sub e t nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam beradi. Mohiyatiga o ra auditorlik rusum-qoidalari o z ichiga buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo yi ha oborotlar va sal do to g ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni oladi. Mohiyatiga o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro yxatida iborat bo ladi. Mohiyatiga o ra rusum-qoidalar uchun auditor buxgalteriya hisobining ayni qanday bo li lari i tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir bo li i bo yi ha audit dasturini tuzishi kerak bo ladi. Auditni o t azish shartlari va auditorlik rusum-qoidalari natijalarining o zgarishiga bog liq holda audit dasturi qayta o rib chiqilishi mumkin, o zgarishlar i g sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak. 37
Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so g audit umumiy rejasi va dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo yilishi kerak.
Bitiruv malakaviy ishi ob e ti hisoblangan, «Navoiy TKMK» OAJ Kuzatuv kengashining buyrug iga binoan ichki audit bo li asi tomonidan Markaziy mexanik-ta irlash zavodida auditorlik tekshiruvi amalga oshirilgan. Bosh auditor va ishchi guruh mutaxassislari tomonidan Kuzatuv kengashining buyrug ida o zda tutilgan vazifalardan kelib chiqqan holda, auditorlik tekshiruvining umumiy rejasi va ishchi dasturi tuzilgan. Ishchi dasturni tuzishda bo li a i g ichki standartlariga tayanilgan. Ichki dasturda auditorlar auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirish izchilligi va muddatlari o zda tutgan. Shuningdek, auditorlar auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi o ri ishida va mohiyatiga o ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi o ri ishida tuzishga xarakat qilishgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xo ali yurituvchi sub e tlarda ichki audit kuzatuv kengashi tomonidan tashkil qilingan tashkil qilingan bo li a tomonidan amalga oshiriladi. Ichki audit quyidagi tarzda o t aziladi: xo ali yurituvchi sub e t ichida uning xodimlari tomonidan; xo ali yurituvchi sub e t rahbari qarori bo yi ha tashkil etiladi; xo ali yurituvchi sub e t boshqaruv tarkibini zaruriy axborot bilan ta i laydi; ichki audit xo ali yurituvchi sub e t i g ablag lari hisobidan ta i la adi. Xo ali yurituvchi sub e tlarda ichki auditni amalga oshirishda audit dasturi audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanar ekan hamda audit rejasini amalda ro yobga chiqarish uchun zarur bo lga auditorlik rusum-qoidalari mazmunining batafsil ro yxati i o z ichiga oladi. Dastur auditor assistentlari uchun batafsil yo riq o a bo lib xizmat qiladi va bir vaqtning o zida ichki audit xizmati va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Shuning uchun ichki audit dasturi yuqorida aytilgan barcha masalalarni hisobga olingan holda tuzilsa maqsadga muvofiqdir.
38
Bizningcha, xo ali yurituvchi sub e tda ichki auditorlar rahbarligi ostida boshqa funktsional bo li alar a sul xodimlarini qonunchilikdagi so ggi o zgarishlar bilan tanishtirish, shuningdek ularning umuman malakasini oshirib borish uchun vaqti-vaqti bilan seminarlar tashkil qilib turish maqsadga muvofiqdir. Bunday seminarlarda o plar i g dilida to pla ib qolgan bir xildagi savollar jamoa bo lib hal qilinadi va har bir xodim unda paydo bo lga savolga tegishli qonuniy hujjatlar bilan tasdiqlangan batafsil tugal javob topa oladi. Download 0.8 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling