Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti "audit" kafedrasi
Ichki auditni tashkil etishning huquqiy asoslari
Download 0.8 Mb. Pdf ko'rish
|
ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-jadval Tashqi va ichki auditning tavsif jihatdan farqlanishi 5
- II BOB. ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISHNING AMALIY XUSUSIYATLARI
|
1.2. Ichki auditni tashkil etishning huquqiy asoslari Ma lu i, har bir korxona, umuman tadbirkorlik sub e ti o zi i g moliyaviy- xo ali faoliyatini vaqti-vaqti bilan o rga ib, tahlil qilib, unga baho berishi va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yo llari i aniqlab, kelgusi ish rejalarini belgilab olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu ishlarni amalga oshirishda auditorlik xizmatlarining o r i alohida ahamiyat kasb etadi. Audit auditorlik tekshiruvini amalga oshiruvchilar nuqtai-nazariga o ra quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Tashqi audit. 2. Ichki audit. Tashqi audit- xo ali yurituvchi sub e t xati va shartnoma asosida boshqa yuridik shaxs, auditorlik firmasi xodimi auditor, yoki auditorlar guruhi tomonidan o t aziladi. Ichki audit esa, xo ali yurituvchi sub e t shtat birligida ro yxatida turuvchi xodim tomonidan audit tekshiruvi o t azilishidir. Xalqaro Ichki Auditorlar Instituti keltirgan ta rifga o ra, “ichki audit - korxona tomonidan uning o z faoliyatini tekshirish va baholash maqsadida tashkil etilgan xizmatdir” 3 .
3 Arens A., Lobbek D.J. Audit. Per. s angl. pod. red. prof. Ya.V. Sokolova, - M.: Finansi i statistika, 1995. 11
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida»gi 2006 yil 27 sentyabrdagi PQ- 475-son qaroriga hamda O zbe isto Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi bo lga korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta i lash chora-tadbirlari to g risida»gi 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qaroriga muvofiq aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so da ortiq bo lga korxonalarda ichki auditni tashkil etishga qo yiladiga yagona talablarni hamda uning ishini tashkil etishning metodologik asoslarini belgilash maqsadida qabul qilingan «Korxonalardagi ichki audit xizmati to g risida Nizom»ga o ra: «ichki audit – korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo li alari tomonidan O zbe isto Respublikasi qonun hujjatlariga, ta sis hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib borish yo li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, a lu otlar i g buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to liqliligi va ishonchliligini ta i lash, xo ali operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda korparativ boshqarish printsiplari joriy etilishi bo yi ha korxona tarkibiy bo li asi i g (ichki audit xizmati) faoliyati; ichki audit xizmati - mazkur Nizom talablari hisobga olingan holda korxona Kuzatuvchi kengashining qarori bilan tashkil etiladigan korxonaning ichki auditni amalga oshiradigan tarkibiy bo li asi» 4 . Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta i lashga va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo yi ha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy funktsiyalari hisoblanadi: har yili korxonaning kuzatuvchi kengashi tomonidan tasdiqlanadigan 4 O zbe isto Respubli asi Vazirlar Mah a asi i g «Korxo alardagi i h i audit xiz ati to g risida» gi Nizo i. 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qarori.
12
rejaga muvofiq o rsatilga yo alishlar bo yi ha tegishli tekshirishlar o t azish yo li bilan ichki auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlar bo yi ha); tuziladigan xo ali shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o t azish; buxgalteriya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning tarkibiy bo li alariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, bank qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo yi ha maslahatlar berish; texnik
topshiriqlarni ishlab
chiqishda, tashqi
auditorlik tashkilotlarining takliflarini baholashda hamda auditorlik tekshirishlarini o t azish uchun tashqi auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi kengashiga o a lashish. 1-jadval Tashqi va ichki auditning tavsif jihatdan farqlanishi 5 Farq qiluvchi belgilari Ichki audit Tashqi audit Qo yilga vazifalarga o ra
Korxona bo li lari yoki umuman korxonaning talabiga o ra korxona kengashi va boshqaruvchisi tomonidan belgilanadi Mustaqil tomonlar o rtasidagi shartnomaga asosan: korxona va auditorlik firmasi Ob e ti bo yi ha Boshqaruvning alohida funktsional masalalarini echish, korxonaning axborot tizimini ishlab chiqish va tekshirish Korxonaning hisob tizimi va moliyaviy hisobotlarini tekshirish Maqsadi bo yi ha Korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi Audit qonunchiligi bo yi ha belgilanadi: moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini baholash va amaldagi qonunchilikka rioya etilayotganligini tasdiqlash Huquqiy jihatlari bo yi ha Mustaqil belgilanadi (yoki korxonalarda ichki audit o t azish to g risidagi Nizomi ) Umumqabul qilingan auditorlik standartlari bilan belgilanadi Faoliyat turi bo yi ha Ijro faoliyati Tadbirkorlik faoliyati O zaro munosabat bo yicha Korxona rahbariyatiga bo ysu ishi va undan mustaqilligi Teng huquqli sherikchilik, mustaqillik Sub e ti bo yi ha Korxona rahbariyatiga bo ysu uv hi va shtat tarkibidagi xodimlar Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo lga yuridik shaxs Xizmatlar uchun haq to lash printsiplariga o ra
Shtat jadvaliga asosan ish haqi Haqni mijoz-korxona yoki uning roziligiga o ra auditorlik xulosasini olishga ehtiyoji bo lga organ to laydi Javobgarligi bo yi ha Majburiyatni bajarganligi uchun rahbariyat oldida Mijoz va huquqiy- e yoriy hujjatlarda o rsatilga uchinchi shaxslar oldida Uslubiy jihatlari Uslubiy jihatlari bir xil, ammo qo yilga maqsadlar xilma-xilligidan kelib chiqib har xil nisbatlarda qo lla iladi Hisobotning taqdim etilishi bo yi ha Korxona egasi va boshqaruv organiga Auditorlik xulosaning yakuniy qismi nashr ettirilishi mumkin, taxliliy qismi mijozga topshiriladi
5 Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 13
Tashqi va ichki audit o rtasidagi farq, avvalo, ularni amalga oshirishning huquqiy, tashkiliy va uslubiy shakllarida namoyon bo ladi. Bundan ichki audit doirasida aktivlar saqlanishining to la nazoratini o t azish va mulk egasining mulkiy manfaatlarini himoya qilishdan tashqari, moliyaviy menejment sifati va siyosati ham nazorat qilinadi. Ichki audit tizimi (o z-o zi i nazorat qilish) shakli AQShda XX asrning 30 yillarida yuzaga kelib, keyinchalik G arbiy Evropa va Yaponiyada tarqalgan. Ichki audit tizimining vujudga kelishiga ishlab chiqarish jarayonida texnologiya yangiliklarining keng o la da qo lla ishi, ishlab chiqarish samaradorligini ta i lash maqsadida korxonani boshqaruv vazifasi rahbardan menejer zimmasiga o tishi, xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi korporatsiyalarning vujudga kelishi va jahon bozorining tashkil topishi kabi omillar asos bo ldi. Hozirga vaqtga kelib o p hollarda ichki auditorlarning funktsiyalari, hatto o z kompaniyasi tarkibiy bo li alari buxgalteriya hisobotlarini tekshirish doirasidan ham chetga chiqadi. Ichki auditorlar korxonaning iqtisodiy siyosati va boshqaruv masalalarida o proq ishtirok etmoqdalar. Ichki auditorlar yuqori malakali mutaxassislar bo lib, o z maqomiga o ra katta vakolatlarga ega. Ularning majburiyatlari doirasiga o proq quyidagilar kiradi: operatsion audit- boshqaruv masalalari bo yi ha korxonaning turli tarkibiy bo li alariga maslahat berish kabi faoliyat (masalan, marketing ishlarini baholash, korxona tarkibiy tuzilmasini baholash va sh. k.); muvofiqlik auditi- ushbu korxona bo li alari faoliyati, uning a uriyati va zarur bo lga da yuqori organlar tomonidan belgilangan yoki qonun hujjatlarida o rsatilga qoidalarga muvofiqligini tekshirishdan iborat. Masalan, tuzilgan shartnomalarni yuridik talablar nuqtai-nazaridan tekshirish va baholash, risklarni kamaytirish va h. k. AQSHda auditorlarning professional tashkilotlari 1941- yilda tashkil topgan bo lib, ichki auditorlar instituti- IAI (IIA- Institute of Internal Auditors) deb nomlangan. U hech qancha vaqt o t asda «taraqqiyotga hamkorlik orqali
14
erishiladi» degan shior bilan chiqqan. O tga asrning 70 yillarida institut o zi i g xalqaro markazini Florida shtatiga o hirga . Ushbu institut faoliyati quyidagilar negizida qurilgan: a) ichki auditorlarning umumkasbiy bilimlari; b) professionallikni uzluksiz rivojlantirish dasturi; c) iqtisodiy kodeks; d) professional e yorlar; e) sertifikatsiyalash dasturi. Ichki auditorlarning bunday birlashishi ularning tarqoq kuchlarini o z manfaatlarini himoya qilish maqsadida birlashtirish, hamda malaka mahoratini yanada rivojlantirish va faoliyat samaradorligini oshirish zarurligidan kelib chiqqan. Institut ichki auditorlar faoliyatini muvofiqlashtiradi va tartibga solib turadi, u u ta li faoliyatini ta i laydi va mazkur professional amaliyot e yorlari i ishlab chiqadi. U o z funktsiyalarini va ichki auditorlar xizmatlarini doimiy ravishda kengaytirib kelmoqda. Institut ichki auditorlarning professional olamida yuqori obro ga ega. Uning dunyo bo yi ha 100 dan ortiq mamlakatlarda ishlaydigan a zolari bor. Institutning AQSHdagi bo li alarida tashqari Avstraliya, XXR, Hindiston, Malayziya, Yaponiya, Angliya va Shimoliy Irlandiya kabi mamlakatlarda milliy institutlari mavjud.
Evropada buxgalterlar va auditorlarning ikkita professional tashkiloti salmoqli o ri egallaydi. Bu buxgalteriya hisobi standartlari bo yi ha xalqaro komitet- BHSXK (International Accounting Standarts Committee- IASC) va Evropa ekspert buxgalterlarining federatsiyasi EEBF (Federation des Experts comptables Europeen- FEE). FEE 1987 yil 1-yanvarda tashkil topgan va shtab-kvartirasi Bryusselda joylashgan. Milliy a a alarga, shuningdek auditorlar jamoat tashkilotlari ham auditorlik faoliyatining barpo bo lishi va rivojlanishida juda katta rol o y aydi. Masalan, Amerikadagi qasamyod qilgan buxgalterlar institut AQBI (American Institute of
15
Certified Public Accountants- AICPA) AQSHda auditorlik faoliyatining rivojlanishiga ulkan ta sir o rsatga . Unga quyidagi majburiyatlar yuklangan: qasamyod qilgan buxgalterlar uchun professional talablarni belgilash; buxgalteriya hisobi va audit bilan bog liq mavzularda tadqiqotlar o t azish va asarlar chop etish; a uriyat uchun konsultatsiya xizmatlari; soliqqa tortish sohasidagi konsultatsiya xizmatlari va b. Auditorlik faoliyatinining rivojlanishiga o plab boshqa muassasalar, assotsiatsiyalar va institutlar ham ta sir o rsatga . Ulardan har biri a lu vazifalarni bajarish uchun yaratilgan bo lib, ularda auditorlik faoliyatiga juda ham xilma-xil yondashuvlar mavjud. Shubhasiz, eng muhimlaridan biri qimmatli qog ozlar va birja operatsiyalari bo yi ha komissiya- QQBOK (Securbties and Exchange Comission- SEC) bo lib, u moliya bozorining rivojlanishi uchun a sul hisoblanadi. Bulardan tashqari, AQSHda markaziy hisob boshqarmasi (yoki umumiy buxgalteriya hisoboti boshqarmasi)- MHB (General Accounting Office- GAO) ham mavjud. Bu federal hukumat qonunchilik shahobchasining idoradan tashqari xizmati bo lib hisoblanadi. GAO faqat AQSH Kongressi oldidagina a sul hisoblanadi. Unga bosh nazoratchi rahbarlik qilib, u Kongress oldida hisobot beradi. GAO auditor xodimlarining asosiy majburiyati- aynan Kongress uchun auditorlarni tasdiqlash funktsiyasini bajarishdir. AQSH ning har xil hukumat muassasalari Kongress uchun moliyaviy axborotlarning ayrim turlarini (shu jumladan, byudjet ablag lari i g sarflanishi, davlat buyurtmalarining bajarilishi haqida ham) vaqti-vaqti bilan taqdim qilib turadi. Ular tomonidan tayyorlangan axborotlarning katta qismi Kongressga taqdim qilinishidan oldin GAO mutaxassislari tomonidan auditorlik tekshiruvidan o t aziladi. Hukumat muassasalarining xarajat va daromadlari qonun hujjatlari bilan belgilanganligi sababli, Ushbu auditorlik tekshiruvlar mazmuni- buxgalteriya hisoboti bilan yakunlangan a anaviy audit emas, balki muvofiqlik auditidir. GAO 16
auditorlarining boshqa majburiyatlari ham asosan mustaqil auditorlik firmalari mutaxassislariniki kabi bajariladi. Dunyo mamlakatlari auditorlik faoliyati tajribasini o rga ish shundan dalolat bermoqdaki, Evropada buxgalterlar va auditorlarning ikkita professional tashkiloti salmoqli o ri egallaydi. Bu buxgalteriya hisobi standartlari bo yi ha xalqaro komitet- BHSXK (International Accounting Standarts Committee- IASC) va Evropa ekspert buxgalterlarining federatsiyasi EEBF (Federation des Experts comptables Europeen- FEE). FEE 1987 yil 1yanvarda tashkil topgan va shtab- kvartirasi Bryusselda joylashgan. AQSHda auditorlarning professional tashkilotlari 1941 yilda tashkil topgan bo lib, ichki auditorlar instituti- IAI (IIA- Institute of Internal Auditors) deb nomlangan. Institut ichki auditorlarning professional olamida yuqori obro ga ega. Uning dunyo bo yi ha 100 dan ortiq mamlakatlarda ishlaydigan a zolari bor. Institutning AQShdagi bo li alarida tashqari Avstraliya, XXR, Hindiston, Malayziya, Yaponiya, Angliya va Shimoliy Irlandiya kabi mamlakatlarda milliy institutlari mavjud. Bizningcha, O zbe isto Respublikasida ham Ichki Auditorlar Institutini tashkil etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu institutning tashkil qilinishi o z navbatida xo ali yurituvchi sub e tlarda ichki auditni tashkil qilish borasidagi muammolarning ham yechimini topishiga xizmat qiladi.
17
ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISHNING AMALIY XUSUSIYATLARI 2.1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni o’tkazish bosqichlari O zbe isto Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarining 3-son “Auditni rejalashtirish” standarti "Auditorlik faoliyati to g risida"gi O zbe isto Respublikasi Qonuni, O zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 10-iyundagi "O zbe isto Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasidagi a ruzasida keltirilgan asosiy qoidalarni amalga oshirish chora- tadbirlari to g risida" 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O zbe isto Respublikasida auditorlik faoliyatini e yoriy tartibga solish unsuri hisoblanadi. Xo ali yurituvchi sub e t i g moliyaviy hisoboti auditini rejalashtirish paytida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo lla iladiga e yorlar i belgilash auditning maqsadi hisoblanadi. Quyidagilar standartning asosiy vazifalari hisoblanadi: Auditni rejalashtirish dastlabki bosqichining bayoni; Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash tamoyillarini ta riflash; Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash hamda tuzish tartibining bayoni. Mazkur bosqichning talablari rasmiy auditorlik xulosasini tayyorlashni nazarda tutadigan auditni amalga oshirish paytida barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi, ular tavsiya tusida ekanligi ochiq ko rsatilga qoidalari bundan mustasno. Mazkur standartning talablari uning natijalari bo yi ha rasmiy auditorlik xulosasi tayyorlashni nazarda tutmaydigan auditni o t azish paytida, shuningdek, auditni turdosh xizmatlar (konsalting xizmatlari) o rsatilishi paytida tavsiya tusida bo ladi. Aniq topshiriqni bajarish paytida mazkur standartning majburiy talablaridan chetga chiqilgan taqdirda auditorlik tashkiloti buni o zi i g ish hujjatlarida va audit yoki unga turdosh bo lga xizmatlarga buyurtma bergan xo alik yurituvchi sub e t rahbariyatiga yozma hisobotda majburiy tartibda qayd 18
etishi shart. Rejalashtirish audit o t azish i g boshla g i h bosqichi hisoblanib, audit o t azish i g kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini o rsatga holda auditorlik tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan, shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo ali yurituvchi sub e t i g moliyaviy hisoboti to g risida xolis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zarur bo lga auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va izchilligini belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo ladi. Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy bosqichlarni ajratishi kerak: Dastlabki rejalashtirish; Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish; Audit dasturini tayyorlash va tuzish 6
Auditorlik tekshiruvining muvaffaqiyatsizlik tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida auditorlar va auditorlik tashkilotlar bo la a mijozlarni baholash uchun ishonchli mezonlarga ega bo lishlari lozim. Mijozni atroflicha o yla aga holda muvaffaqiyatsiz tanlash yirik moliyaviy va a aviy xarajatlarga olib kelishi, tashkilot va auditor obro siga putur etkazishi mumkin. O zbe isto Respublikasida bozorni shakllantirish davrida o p hilik savdo-sotiq bilan shug ulla uv hi tizimlar buxgalteriya hisobi va hisobotni tuzishga buyurtma berishi munosabati bilan, auditorlik tashkilotlar tomonidan mijozlarni puxta o ylab tanlab olish tizimiga ega bo lishi ayniqsa muhimdir. Auditorlik tashkilotlar tomonidan mijozlarni tanlab olish bo yi ha asosiy muolajalar quyidagilardan iborat: tarmoq tavsifini baholash; auditorlik tekshiruvi va mazkur mijozning maqsadlari va kelajakda uning natijalaridan foydalanish imkoniyatini aniqlash; rahbarlarning o ziga xos bo lga tomonlarini aniqlash;
6 №3AFMS – “Auditni rejalashtirish”, 2010y. 19
audit o t azish uchun sarflanishi mumkin bo lga mehnat hajmi va murakkabligi hamda auditorlik tavakkalchiligiga oldindan baho berish; auditorlarning almashtirilishi yoki bir necha marotaba almashtirilishi sabablariga baho berish; audit natijalari bo yi ha avvalgi auditorlik xulosalaridagi sharhlar bilan tanishish; bo la a mijozning soliq idoralari, banklar, hamkorlar, aksiyadorlar va moliyaviy hisobotning boshqa foydalanuvchilar bilan o zaro aloqalaridagi tavsiflari va muammolarini aniqlash; taqdimnomalar olish (masalan, turli tashkilotlar, mutaxassislar va boshqalardan); hisobotni tahliliy tekshirish; buxgalteriya hisobi va hisobot holati hamda bo la a mijozning joriy va vujudga kelishi mumkin bo lga muammolari bilan oldindan tanishish; tegishli xodimlar mavjudligi, mijoz tar og i i bilishlik va hokazolar nuqtai nazaridan kelib chiqib, auditorlik firmasi yoki auditor ushbu ishni bajara olish imkoniyatini baholash. Agar yuqorida qayd etilgan yoki boshqa muolajalar natijalari audit tavakkalchiligi yuqori daraja deb o rsatsa, qo yilga masala auditor uchun juda ham murakkab va mehnat sarfining hajmi o p bo lsa, mijoz xizmat o rsatish uchun qabul qilinmaydi. Auditorlik firmalari mijozlarini bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan, auditorlik tekshiruvi jarayonida "mijoz-auditor" o zaro aloqalaridan kelib chiqqan holda. Auditor audit o t azish to g risida shartnoma tuzishdan oldin mijoz qaysi turga mansub ekanligini aniqlashi lozim. Agar mijoz norasmiy turga mansub bo lsa, auditor kelajakdagi qo shi ha ravishda maslahatlar mohiyatini, auditorlik tekshiruvi natijalari bo yi ha kutilayotgan qo shi ha a lu otlar mazmunini aniqlashi kerak. Auditorlik 20
tekshiruvi to g risidagi shartnomada ushbu barcha masalalarni aks etilishi maqsadga muvofiqdir. Auditorlik tekshiruvini o t azish to g risidagi shartnoma "mijoz-auditor" o zaro munosabatlarini chegaralab beruvchi rasmiy hujjat hisoblanadi va umumiy jihatlari bilan tadbirkorlik faoliyatida qo lla iladiga shartnomalardan farq qilmaydi. Bu hujjat, boshqa shartnomalar kabi, tomonlarning, ya i shartnoma ishtirokchilarining, bu yerda buyurtmachi-mijoz va ijrochi-auditor, o zaro kelishilgan manfaatlarini huquqiy tomondan tartibga soladi. O zbe isto da auditorlik xizmatlari bozori tobora shakllanib borishi natijasida auditorlik xizmatlariga oid narx-navolar tartibga solinmoqda. Mijozga yo lla ga auditor (auditorlik firmasi) ning majburiyat-xati audit o t azishga roziligini yoki ayrim korxonalar va tashkilotlar (banklar, a g ar alar, sug urta kompaniyalari, ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlar va boshqalar) uchun qonunchilikda o zda tutilgan rasmiy auditorlarni taklif etilishini tan olganligini tasdiqlaydi. Auditorlik tekshiruvi boshlanishdan oldin mijozga xat yo lla ishi mijozni ham auditorni ham manfaatlariga mos keladi, chunki bu auditorlik tekshiruvi yakunlangandan keyin
ikki tarafning majburiyatlariga oid
o plab anglashilmovchiliklarni oldini olish imkoniyatini yaratadi. Xatning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: audit ob e tlarini yoritish (buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot) va uning iq yoslari i aniqlash (tekshiruv mazmuni va muddatlari); taqdim etilgan a lu otlar uchun mijozning as ulligi i belgilash; amaldagi e yoriy hujjatlar, qonunchilik yoki malakali auditorlik birlashmalar tavsiyalari, auditor rioya qiladigan qoidalar doirasida audit chegaralarini belgilash; auditorlik faoliyati natijalari bo yi ha jamlovchi xulosa, hisobot yoki boshqa turlarini aniqlash; ichki nazorat tizimi nomukammalligi sababli muhim aniqsizliklar yoki 21
xatoliklar aniqlanmay qolinishi tavakkalchiligini belgilash; audit paytida o rga iladiga barcha muntazam va tahliliy hisob, hujjatlar va boshqa turdagi kerakli a lu otlarda bemalol foydalanish imkonini yaratish; tadbirkorlik bilan bog liq bo lga sirni saqlash to g risida auditorning majburiyati. Audit o t azish to g risida rozilik berilgan xatda auditor va mijoz javobgarligi belgilanadi. Auditor javobgarligi deb amaldagi qonunchilikka va tomonlar kelishuviga muvofiq auditorning a aviy va moddiy javobgarligi tushuniladi. Auditor moliyaviy hisobotga oid o z xulosasi bo yi ha javobgardir.
bilan hamkorlik qilish maqsadga muvofiqligi masalasini hal etishi kerak. Mijoz qaysi sabablarga o ra auditor xizmatiga murojaat qilayotganligini aniqlashi, tekshiruv o t azish uchun xodimlar jadvalini shakllantirishi, mijoz bilan shartnoma tuzishi lozim. Auditor huquqshunoslar, boshqa auditorlik firmalar, tadbirkorlar va boshqalar tomonidan taqdim etilgan a lu otda foydalanishi mumkin. Korxona to g risida umumiy a lu ot keyinchalik hisobot ishonchliligi to g risida asoslangan xulosa tayyorlash uchun kerak bo ladi. Xususan, korxonaning tarmoq va faoliyatining o ziga xos bo lga xususiyatlarini, uning tashkiliy tuzilishini aniqlash, tashqi, moliyaviy va boshqa aloqalarini tekshirish, huquqiy majburiyatlari bilan tanishish lozim. Korxona to g risida axborotni olish uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim: avvalgi auditor bilan aloqa bog lash; o tgan yilning yil oxiriga bo lga moliyaviy hisobotini va joriy yilning oraliq moliyaviy hisobotini o rga ish; boshqa instantsiyalarga yuborilgan xo ali yurituvchi sub e t hisobotlarini o rga ish; 22
O zbe isto Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarining 3-son “Auditni rejalashtirish” standartining 31- qismida keltirilishicha “Audit dasturi audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini amalda ro yobga chiqarish uchun zarur bo lga auditorlik rusum-qoidalari mazmunining batafsil ro yxati i o z ichiga oladi. Dastur auditor assistentlari uchun batafsil yo riqnoma bo lib xizmat qiladi va bir vaqtning o zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi” Audit dasturi audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini amalda ro yobga chiqarish uchun zarur bo lga auditorlik rusum-qoidalari mazmunining batafsil ro yxati i o z ichiga oladi. Dastur auditor assistentlari uchun batafsil yo riq o a bo lib xizmat qiladi va bir vaqtning o zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Auditor auditning umumiy rejasini amalga oshirish uchun kerakli bo lga , rejalashtirilgan auditorlik muolajalarining tavsifi, muddati va hajmini belgilovchi audit dasturini ishlab chiqishi va hujjatli rasmiylashtirishi lozim. Audit dasturi auditda ishtirok etayotgan auditor yordamchilari uchun yo riq o alar to pla i hamda ishni tegishli ravishda bajarilishi va aks ettirilishi yuzasidan nazorat qilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, audit dasturi auditning har bir bo li i bo yi ha belgilangan vazifalar va auditning turli jabhalari yoki muolajalariga ajratilgan soatlar miqdori o rsatilgan vaqt byudjetidan iborat bo lishi mumkin. Auditning dasturi audit rejasining rivojlanishi hisoblanib, tekshiruvning har bir aniq bo li i uchun kerakli bo lga auditorlik muolajalar ro yxatida iboratdir. Auditorlik dasturlar quyidagi ikki turda bo ladi: 1) korxona ichki nazorat tizimi to g risida a lu ot to plash uchun muolajalardan tarkib topgan nazorat testlari dasturi; 2) bevosita schyotlardagi qoldiqlar to g risida a lu ot to plash uchun muolajalardan tarkib topgan schyotlardagi qoldiqlarni tekshirish dasturi. Dasturda auditorlik tekshiruvini o t azish uchun kerakli bo lga xodimlar 23
soni, ular ishining hajmi va mazmuni belgilanadi. Odatda auditni asosiy auditor, auditor yordamchilari va assistentlaridan iborat guruh amalga oshiradi. Moliyaviy hisobot moddalari to g riligi i tasdiqlash maqsadida miqdoriy xatolar va kamchiliklarni tekshirish uchun operatsiyalar testlari ishlab chiqiladi. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. Auditorlik tavakkalchiligini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo ali yurituvchi sub e t auditidan qat iy nazar, ushbu hisobotga xos bo lgan moliyaviy hisobotning ajralmas tavakkalchiligi va nazorat tavakkalchiligini belgilaydi. Belgilangan tavakkalchiliklar va muhimlik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirish paytida belgilangan auditorlik tavakkalchiligi va muhimlik darajasining o zgarishiga ta sir o rsatadiga holatlar yuzaga kelishi mumkin. Auditorlik dasturining har bir bo li i bo yi ha auditorning ish hujjatlarida rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo ali yurituvchi sub e t rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun fakt materiali, shuningdek, xo ali yurituvchi sub e t i g moliyaviy hisoboti to g risida auditorning xolis fikrini shakllantirish uchun asos bo lib hisoblanadi. Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so g audit umumiy rejasi va dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo yilishi kerak.
Auditorlik tekshiruvi har doim tavakkalchilik bilan hamohang tarzda bo ladi. Auditor tavakkalchilik nima bilan tugashi, uning mohiyati, tarkibiy qismlari, uning maksimal chegarasini anglashi lozim. Auditorli tava al hiligi va auditorli uhi ligi o rtasida qara a-qarshi bog liqli avjud: - qat iyroq uhi li dara asi av ud bo lga da auditorli tava al hiligi 24
past bo ladi; - uhi li dara asi u hali qat iy bo l aga sharoitda auditorli tava al hiligi yuqori bo ladi. Eng muhim o rsat i hlar sifatida quyidagilarni(2-jadval) olish va ularga nisbatan qo lla iladiga foizlarni tavsiya sifatida belgilash mumkin.
Download 0.8 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|