Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti "audit" kafedrasi
Aksiyadorlik jamiyatlarida ichki auditni tashkil qilishning amaliy
Download 0.8 Mb. Pdf ko'rish
|
ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-jadval «Navoiy TKMK» aksiyadorlik jamiyatida ichki audit yo’nalishlari va vazifalarining guruhlanishi 9
- 4-jadval «Navoiy TKMK» aksiyadorlik jamiyati faoliyatida ichki auditning bosqichlari, tasniflash belgilari va mezonlari 11
- 5- jadval Xalqaro ichki auditorlik standartlari 12 . T/r.
|
2.3. Aksiyadorlik jamiyatlarida ichki auditni tashkil qilishning amaliy jihatlari Aksiyadorlik jamiyatlarida boshqaruv tizimi uchun ichki audit faoliyatini takomillashtirishning zarurligi va afzallik jihatlari quyidagilar bilan izohlanadi; 1) tashqi auditga nisbatan kam xarajatligi; 2) qonunchilikka doimiy rioya qilinishining kafolatlanishi; 3) ichki auditorlar xizmatidan muntazam foydalanish imkoniyati; 4) ichki auditorlarning aksiyadorlik jamiyatidagi vaziyatdan, ish va boshqaruv uslubidan, aksiyadorlik jamiyatida qabul qilingan siyosatdan xabardorligi; 5) auditorlar orqali bo li lardagi yuqori malakali mutaxassislarning tekshiruvlarga jalb qilinishi; 6) ilg or texnologiyalar va ish uslubini joriy etishning rag batla tirilishiga o a beruvchi tizim ekanligi. Tahlillar o rsatishicha, retrospektiv xususiyatga ega bo lga , audi-torlik faoliyati moliyaviy va xo ali operatsiyalarini e yoriy hujjat-larga muvofiq to g ri aks ettirilganini tekshirishga qaratilgan bo lib boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun etarli emas. Bugungi kunda axborotdan foydalanuvchilar auditorlardan iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun asos bo la oladigan, aktsiyadorlik jamiyatining holatini aks ettira-digan a lu ot i olishga umid qiladilar. Fikrimizcha, bozor munosabat-lariga o tish sharoitida audit jarayoni, yo alishi va usuliga o ra ikki yo alishdagi vazifalarni o zida mujassam etishi lozim.
39
De a , i h i audit xiz ati i g faoliyati i i yo alishda iborat bo lib, ularning birinchisi, aktsiyadorlik jamiyati faoliyati natijalarini, ikkinchisi, faoliyat samaradorligini baholashdan iborat. Ichki auditning asosiy vazifasi, aktsiyadorlik jamiyati boshqaruvi tomonidan taqdim etilgan moliyaviy hisobotlarning haqqoniylik darajasi hamda risklarni daro adlili dara asi bila o zaro bog liq holda tahlil qilish, aktsiyadorlik jamiyati samaradorligini oshirish maqsadida dasturiy mahsulotlar sifatini huquqiy jihatdan tekshirish va uni takomillashtirish yuzasidan takliflarni aktsiyadorlik jamiyati boshqaruviga taqdim etishdan iborat. 3-jadval «Navoiy TKMK» aksiyadorlik jamiyatida ichki audit yo’nalishlari va vazifalarining guruhlanishi 9 Audit yo’nalishi Tekshiruv usuli Ichki auditning vazifalari Faoliyat natijala- rini baholash Amalga oshirilgan xo ali operatsiyalarini baholash usuli Aksiyadorlik jamiyatining tadbirkorlik faoliyatini, ishonchliligi va barqarorligini, mulkdorlar kapitalining daromadliligini baholash. Risklarni inobatga olgan holda auditdan maqsadli va tizimli foydalanish. Faoliyat samaradorligini baholash Aksiyadorlik jamiyati faoliyat o r-satayotgan iqtiso-diy muhitni tah-lil qilish va baholash Tahlilda tekshiruvning maqsadi va uslublarini aniqlash, moliyaviy ahvolini baholash va rivojlanish dasturlarini amaliyotga tatbiq qilish masalalariga alohida e tibor berish. Aktivlar butligini o rga ish, elektron dasturiy mahsulotlar sifatini huquqiy tomonlarini tekshirish, iqtisodiy o rsat i hlar i hisoblash va turli masalalar bo yi ha maslahat berish. Boshqaruv faoliyatini baholash Menejment funktsiyalari va aktsiyadorlik jamiyatining boshqaruv sifatini baholash, uni takomillashtirish yuzasidan takliflar berish. Audit usullarini kengaytirish va takomillashtirish, auditorlik dalillari olish, aktivlar butligini tekshirishning nisbiy va kompyuter usullarini qo shi ha ravishda rivojlantirish. Nazorat faoliyati-ni tashkil etish va boshqarishga nisba-tan yondashuv dara-jasini baholash Puxta ishlab chiqilgan audit strategiyasi, nazorat tizimining demokratlashuvi, aktsiyadorlik jamiyati darajasida auditorlar faoliyatining qat iy tartibga solinganligi, auditorlik jarayonining sifatini nazorat qilish. Ichki audit faoliyatini tashkil qilishning ayrim qirralari xorijiy va respublika olimlari A.K.Makalskaya, V.D.Andreev, A.D.Sheremet va
V.P.Suyts, X.N.Musaev, B.Hamdamov, S.Norqobilov, O.Abdusalomov, A.Abdullaev,
9 Bitiruvchi talaba izlanishlari, 2014 y. 40
B.Xasanov va boshqalarning 10 ilmiy ishlarida tadqiq qilingan. 4-jadval «Navoiy TKMK» aksiyadorlik jamiyati faoliyatida ichki auditning bosqichlari, tasniflash belgilari va mezonlari 11 Audit bosqichlari Tasniflash belgisi Tasniflash mezonlari I.
Rejalash- tirish
1. Tekshiruv vaqti 1.1. Rejaga o ra 1.2.
Rejadan tashqari 2. O t azish turi 2.1. Xujjatli 2.2. Vizual 3. Tekshiruv turi 3.1 Rejaga o ra 3.2 Rejadan tashqari 4. Uslubiyotiga o ra 4.1 Moslik auditi 4.2Tahliliy tekshiruv 5. Takroriyligiga o ra 5.1 Uzluksiz audit 5.2 Davriy audit 6. Tekshiruv yo alishiga o ra 6.1 Moliyaviy audit 6.2 Boshqaruv auditi 6.3 Xo ali auditi 6.4 Ijtimoiy audit II. Auditni olib borish
1. Nazorat ob e -tiga o ra tekshiruv yo alishlari 1.1 Buxgalteriya hisobi tizimi 1.2 Ichki nazorat tizimi 1.3 Boshqaruvning turli bo g i lari 2. Auditorlik tek-shiruvining maqsa- di va hajmiga o ra 2.1 Tashkiliy audit 2.2 Funktsional audit 2.3 Maxsus audit 3. Auditning yo nalishlariga o ra 3.1 Tashkiliy-huquqiy audit 3.2 Moliyaviy-tahliliy audit 3.3 Kompyuter auditi 4. Mulkdor man-faatlari bo yi ha tekshiruvni tashkil etish shakllariga o ra
4.1 Moliya-xo ali faoliyatining to liq auditi 4.2 Maxsus audit 4.3 Mufassal auditorlik tekshiruvi 4.4 Balansni hisob-tahliliy tekshirish 4.5
Asoslilik va
haqqoniyligini tasdiqlovchi tekshiruv 5. Hujjatlarni tekshirishni tashkil etish usuliga o ra 5.1 Kompleks audit 5.2 Tanlab tekshirish auditi 5.3 Oraliq audit 5.4 Cheklangan audit 5.5 Tizimli audit III. Xulosa Audit natijalarini rasmiylashtirish shakliga o ra 1. Oraliq dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan 2. Xulosalar bilan rasmiylashtirilgan 3. Maxsus xulosa bilan rasmiylashtirilgan
10 Makalskaya A.K. Vnutrenniy audit: Uchebno-prakticheskoe posobie.- 2 izd., pererab. i dop. – M.: Izdatelstvo “Delo i Servis”, 2001, s. 15; A dreev V.D. V utre iy audit: U heb oe posobie. - M.: Finansi i statistika, 2003, s. 21; Sheremet A.D., Suyts V.P. Audit:- 4-e izd., pererab. i dop. - M.: INFRA-M, 2004, s. 34; Musaev X.N. Audit. Toshkent. Moliya, 2003, 22 – b; Hamdamov B. Audit iqtisodi.– Toshkent, TMI, 2005, 251 b; Norqobilov S. Abdusalo ova O. Ba larda audit: Tosh e t, Ma aviyat, 2005, 176 – b; Abdullaev A., Abduvaxobov O., Qayumov I. Audit asoslari. – Toshkent. 2003, 22 – b; Xasanov B.A., Aliboev Z.A., Zokirova M.Sh. Ichki auditni avtomatlashtirish asoslari. – Tosh e t, “FAN”. 2003, 160 - b. 11 Bitiruvchi talaba ilmiy izlanishi, 2014y 41
Bunda ichki auditning mohiyatini ochishga qaratilgan yondashuvlar, xodimlarning e yoriy hu atlarga va asb faoliyati sta dartlariga rioya etishi i azorat qilish va to o lar o rtasidagi izolar i bartaraf etish asalalari, orxo a a alga oshirayotgan operatsiyalarning xususiyatlari va uning faoliyatidagi riskni a aytirish yo llari i tahlil qilishga alohida e tibor qaratilga . Biroq ushbu guruh olimlari yondashuvlarida korxona va tashkilotlarda faoliyat olib boruvchi ichki auditning dastlabki shakllanish jarayonlari tahlil qilinib, bozor u osabatlari sharoitida o zi i g avqeiga ega bo lga aktsiyadorlik jamiyati tizi ida i h i audit i g alohida tutga o r iga etarli ha e tibor beril aga . Aksiyadorlik jamiyatlarida auditorlik faoliyatini tashkil etish, uni amalga oshirishning tegishli tartib-tamoyillari va uslubiyotini takomillashtirish, ichki auditni amalga oshirish shakllari, yo alishlari i aniqlash, hamda uning boshqa belgilariga o ra tasniflashni taqozo etadi. Tadqiqot ishida aksiyadorlik jamiyatlarida ichki auditning bosqichlaridan kelib chiqqan holda tasniflash belgilari va mezonlari aniqlashtirilgan 5- jadval Xalqaro ichki auditorlik standartlari 12 . T/r. Standartlarning nomi STANDARTLARNING SIFAT TAVSIFLARI 1000 Maqsadi, huquqi va majburiyatlari 1100 Mustaqillik va ob e tivli 1200 Malakali va ish jarayoniga professional yondashuv 1300 Kafolat va ichki audit sifatini oshirish dasturi
2000 Ichki audit jarayonini tashkil qilish 2100 Ichki audit faoliyatining mohiyati 2200 Audit topshirig i i rejalashtirish 2300 Auditorlik tekshiruvini bajarish 2400 Tekshiruv natijalari bo yi ha hisobotlarni taqdim etish 2500 Auditorlik tekshiruvi natijasida olib borilgan harakatlarning nazorati
12 Xalqaro ichki auditorlik standartlari. M.: Xalqaro ichki auditorlar instituti. 2004, 16-b. 42
Bunda auditning har bir bosqichida uning oldiga qo yilga vazifalarda elib hiqqa holda te shiruv arayo i i tash il etish, u i g belgilariga o ra mezonlardan foydalanish borasida ishlab chiqilgan tavsiyalar audit samaradorligini oshirishga imkon beradi. O zbe isto da aktsiyadorlik jamiyatlari ichki audit tizimi faoliyati “Auditorlik faoliyati to g risida”gi qonunga, auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi qaror, nizom va auditorlik standartlari kabi e yoriy hujjatlarga asoslangan bo lib, ular asosan tashqi auditorlik firmalari uchun o l allangandir. Bunday holat ichki auditning rivojlanishiga to sqi li qilmoqda. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida qo lla ilayotga standartlardan kelib chiqqan holda, auditning mavjud huquqiy bazasini takomillashtirish, aynan ichki auditorlik standartlarini ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish maqsadga muvofiqdir. Qayd etib o tish joizki ushbu standartlarni joriy qilish jarayonini bosqichma - bosqich amalga oshirgan holda, uning dastlabki bosqichida audit xizmati tizimidagi holat va xodimlarning malakalariga e tibor qaratish, keyingi bosqichda esa bevosita auditorlik faoliyatini takomillashtirish orqali amalga oshirish mumkin. Ichki audit xizmati faoliyatini takomillashtirish, eng avvalo, uning kontseptual asosini yaratish, baholash mezonlarini ishlab chiqish, ichki nazorat tizimi va usulini shakllantirishni taqozo qiladi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ichki audit
faoliyati samaradorligini oshirishga audit qo itasi, tashqi auditorlar, xodimlar mustaqilligi va malakasiga bo lga talablar kabi omillar ta sir o rsatadi. Dissertatsiyada ichki audit faoliyatini yuritish majburiy bo lga Buyuk Britaniya, Frantsiya va Shveytsariya davlatlari tajribasini o rga ish 7 asosida prof. M.To laxod aeva auditning uslubiyotiga ta sir qiluvchi omillar guruhini to g ri shakllantirilganligi qayd etilgan. Ammo ushbu omillarni amaliyotga joriy etish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqilmagan. Vaholanki, ularni amaliyotga tatbiq etilishi ichki audit xizmati faoliyatini samaradorligini oshirishga bevosita ijobiy ta sir o rsatadi. Xususa ,
43
ichki auditorlik faoliyati standartlarining joriy etilishi ushbu tizimning sifat tamoyillarini takomillashtirish, ish samaradorligini oshirish va
tashqi auditorlarning ish hajmini kamaytirish imkoniyatini yaratadi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida ichki audit tizimi faoliyatini takomillashtirish maqsadida, quyidagi yo alishlar bo yi ha ish olib borishni maqsadga muvofiq deb topdik: 1) aksiyadorlik jamiyatlari ichki audit xizmati xodimlarining malakasini xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda muntazam oshirib borish; 2) ichki audit xizmati xodimlari o zlari tekshiradigan bo li alarga nisbatan mustaqillik maqomini saqlashlari, aktsiyadorlik jamiyatlari bo li alari rahbarlarining o t aziladiga tekshiruvlar mazmuni va hajmiga ta sir o rsatishlarida o zlari i xoli qilish; 3) auditorlar tekshiruvini olib borishda boshqa fanlardan olingan uslubiy qoidalardan foydalanish masalalariga ham alohida e tibor qaratish; 4) ichki audit xizmati xodimlari tekshiruv jarayonini tahlil qilishda
13 Xalqaro ichki auditorlik standartlari. M.: Xalqaro ichki auditorlar instituti. 2004, 16-b. Ichki auditorlik standartlari
Ichki audit xizmati faoliyati
Auditorlik qo ita i g talablari
Uzviy professional malaka oshirish talablari
Ichki audit faoliyati samaradorligiga bo lga talablar
Tashqi auditorlar talablari
Auditorlarning kasbiy axloqiy mezonlari
Auditorlarning malakaviy imtihonlari talablari
Sifat nazorati talablari
44
ob e tivli i ta i lash va tekshiruv bo yi ha asoslangan xulosalarni tayyorlash. Auditorlik faoliyatidagi ish sifati o zi i g mohiyatiga o ra ikki qismdan iborat. Bu erda birinchi qismi ichki audit xizmatining yuridik maqomi, xodimlar bilan ishlash siyosati va umumiy faoliyati, ikkinchi qismi esa, audit jarayonida rioya etilishi lozim bo lga bosqichlarni to g ri tashkil qilishdan iboratdir. Ushbu bosqichlarni bir-biri bilan uzviy bog la ga holda tashkil etilishi 6-chizmada keltirilgan. 4-chizma: Ichki audit xizmatining tekshiruv jarayonida ish sifatini ta’minlash bosqichlari 14 .
14 Xalqaro ichki auditorlik standartlari. M.: Xalqaro ichki auditorlar instituti. 2004, 26-b. Maqsadga erishish uchun uslubni tanlash
Rejalash tirish
Tashkil qilish
Hamkorlik
Nazorat
Auditorlarning malakasini aniqlash va jamoani
shakllantirish
Xodimlarni tanlash va yollash
Ichki audit stan- dartlarini ishlab chiqish
Boshqa tizimlar bilan hamkorlikni ta i lash Standart ta- lablariga mosligini tekshiruvchi nazorat tizimini yaratish
Ma lu otlar va resurs bilan ta i lash
Tashkiliy e yoriy buyruqlar va yo riq o alar i shakllan-tirish
Tashqi auditor bilan samarali hamkorlikni ta i lash
Ichki audit tizimi fao-liyatida ish sifatini ta i lov hi uslubni yaratish
Me yoriy xujjatlarni ishlab chiqish
Rejani tuzish va faoliyatini taqsimlash
Ish hujjatlarini tayyorlash
Faoliyat turi-ni aniqlash, audit meteriallari ni umumlash tirish va nati- jalarini taqdim etish uslubini aniqlash
Uslubiyotni moslashtirish va texnologiyasini ishlab chiqish
Ish rejasi va dasturlarini ishlab chiqish
Audit jarayo-nida aniqlan-gan kamchilik-larni hisobga olgan holda audit rejasi va dasturlari-ni qayta o rib chiqish
Ichki audit tekshiruv ob e tlari bila uzviy aloqani ta i lash
Ichki audit natijalari-ni tahlili va nazorati-ni o rga ish
45
Auditni oqilona boshqarish uchun tekshiruv jarayonida audit standartlariga yuqoridagi tavsiyalarni inobatga olgan holda qatiy rioya qilish talab qilinadi. Zero, az ur arayo qa hali to g ri tash il qili sa, te shiruv ha shu hali sifatli va sa arali bo ladi. Bu yerda ichki audit faoliyatini rejalashtirishda aniq maqsadga intilish, audit guruhini tanlagan holda uni e yoriy hujjatlar va resurslar bilan ta i lash orqali sifat birliklarini tashkillashtirish, direktorlar kengashi bilan hamkorlikda ish olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Tekshiruv jarayonini to g ri tashkil etish uchun ichki auditorlik standartlari va boshqa e yoriy hujjatlarni shakllantirish ichki audit faoliyatini etarli darajada baholash imkoniyatini yaratadi. Ish samaradorligini oshirish uchun mazkur jarayonda tashqi auditorlar bilan hamkorlikda ish olib borish lozim. Shuningdek, tekshiruvlarni o t azish muddatlari va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish borasida olib borilgan chora-tadbirlarning qay darajada bajarilayotganligi haqidagi masalalarga ham yetarlicha e tibor berilmayapti.
chizma . Ichki nazorat tizimida auditning tekshiruv ob’ekti va uning tutgan o’rni 15 .
15 Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. Ichki nazorat tizimi elementlari
- Boshqaruv - Moliyaviy - Buxgalteriya - Kompyuter tizimi
Nazorat ning alohida turlari:
-boshqaruv siyosati va uslubiyoti -tashkiliy tuzilishi -rahbariyat faoliyati - majburiyatlar va javobgarlik taqsimoti -xodimlar siyosati
Nazorat muhiti:
Xodimlar va
bo li alar i g turli
xil uslub
nazorati o zaro
bog liqligi
Nazorat faoliyati
Maxsus
tekshiruvlar natijasida joriy qilingan nazorat
Maxsus nazorat Qonun
va qonun
osti hujjatlar
Ichki
e yori y hujjatlar Ichki
Tashqi Taqsimoti:
Ichki audit 46
Chizmada o rsatilga ide ichki audit xizmati turli xildagi xizmatlarni o rsatishda qabul qilingan yo riq o alar talablarining to g ri bajarilayotganligi va hisobotlarda to g ri aks ettirilishini ta i laydi. Hamda ichki nazorat elementlari, ya i nazorat muhiti, nazoratning tashqi va ichki taqsimoti, nazoratning boshqaruv, moliyaviy, buxgalteriya tizimi, xodimlar va bo linmalar munosabatlarini, shuningdek maxsus tekshiruvlar natijasida joriy nazorat natijalarini tekshiradi. Bu erda ichki audit direktorlar kengashi uchun ichki nazoratning tarkibiy qismi, boshqaruv uchun mustaqil tizimdir. Ma lu i amaliyotda ichki audit xizmatining pirovard faoliyati faqat amalga oshirilgan tekshiruvlar soni, aniqlangan noqonuniy to lovlar va talon-taroj qilingan ablag lar i g qiymatiga o ra baholanmoqda. Aksiyadorlik jamiyatlarida joriy qilingan ichki nazorat tizimining to g ri tashkil etilganligi risklardan himoya qilinganlik darajasiga, uning samaradorligiga ta sir o rsatadi. Aksiyadorlik jamiyatlari ichki nazorat tizimi qanchalik takomillashgan bo lsa, boshqaruv tomonidan qabul qilingan qarorlar ijrosining samarasi shuncha yuqori bo ladi. Ushbu tizimdagi uzilish esa moliyaviy holatga to g rida to g ri salbiy ta sir qiladi. Shuning uchun ichki audit xizmati aktsiyadorlik jamiyati tomonidan joriy qilingan nazorat tizimini to g ri tashkil etilganligi va qo yilga maqsadlarga qay darajada erishilganligiga baho berish lozim. Ichki nazorat tizimi faliyatining moliyaviy hisobotlar o rsat i hlariga ta siri bevosita bo lga ligi uchun ushbu tizim ichki auditning asosiy tekshiruv ob e ti sifatida namoyon bo ladi.
|
