Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

1.2. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixini o„rganishda davrlash 
tizimidan foydalanish 
Taniqli iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy g‗oyalar 
o‗z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo‗lib, ular bilan 
chambarchas bog‗langandir; bu g‗oyalarni ular tushuntirib berayotgan 
dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; bu dunyo esa 
doimo o‗zgarishda bo‗ladi, agar bu g‗oyalar o‗z maqsadlariga to‗la 
javob berishni ko‗zlasalar, doimo shunga mos ravishda o‗zgarib 
turishlari kerak», deb yozgan edi. 
Kapitalistik bozor munosabatlari davrida xo‗jalik va ijtimoiy
hayotda baynalmilallik (internatsionalizm) kuchayganligi tufayli 
iqtisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana 
boshladi. Oqibatda, klassik iqtisodiy maktab asoschilari V. Petti, A. Smit 
va D. Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma‘lum 
bo‗ldi, 
vaholanki 
undan 
avvalgi 
ko‗pgina 
nazariyalar 
ayrim 
mamlakatlarda ko‗pchilikka ma‘lum bo‗lmasdan «O‗lik mol» sifatida 
yotgan. 
Bizning 
kamchiliklarimizdan 
biri 
bu 
munozarani 
yaxshi 
ko‗rishimizdir. Biz murosadan ko‗ra bahsni ko‗proq yaxshi ko‗ramiz. 
Yana bir kamchiligimiz bu “1000 gul ochilishiga imkon berish” 
2
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-27-b. 

---

10 
yondashuvimizdir, ya‘ni biz kichkina urug‗dan qanday go‗zallik paydo 
bo‗lishini tasavvur ham qila olmaymiz. Qadimdan to hozirgi davrgacha 
minglab turli-tuman iqtisodiy g‗oya, qarash, konsepsiya, nazariya, 
ta‘limotlar vujudga kelgan. Ularning barchasini to‗la o‗rganish 
maqsadida yangi-yangi tadqiqotlar olib borish, tahlil etish zarur. 
Shuning uchun ham hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy 
g‗oyalarni ma‘lum tizimga solish va shu asosida o‗rganish maqsadga 
muvofiq bo‗ladi. Ammo o‗tgan davr hodisalari va g‗oyalarini hozirgi 
zamon qarashlari «qolipi»ga zo‗rma-zo‗raki moslashtirish mumkin 
emas. Bu tarixni vulgar zamonaviylashtirishga , o‗rganilayotgan 
davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi. 
Merkantilizm – jamiyatning boyligi 
puldan, oltindan iborat bo‗lib, u savdoda, 
«asosan tashqi savdoda paydo bo‗ladi va 
ko‗payadi», deb tushuntiradi. Merkantilizm — 
italyancha «mercante» so‗zidan olingan bo‗lib, 
«savdogar» ma‘nosini anglatadi. Bu oqimning 
namoyondalari Uil Stafford, Tomas Men, 
Antuan Monkreten, Jon Lou, Gaspar Skaruffi 
va boshqalar hisoblanadi.
Fiziokratlar – jamiyatning boyligi qishloq 
xo‗jaligida vujudga keladi, degan g‗oyani ilgari 
suradilar. Bu ta‘limotning asoschisi Fransua Kene 
(1694-1774) hisoblanadi.