Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Iqtisodiy ta‟limotlar tarixi quyidagi bir qator progressiv 
uslublarga asoslanadi: 
 har qanday tadqiqotning asosiy uslubi sifatidagi dialektika, 
induksiya va deduksiya, analiz va sintez; 
 o„tmishdagi iqtisodiy qarashlarni o„rganishda abstrakt va 
konkretlikni ajratish; 
  nazariya va amaliyot o„rtasidagi o„zaro bog„liqlikning tahlili, 
iqtisodiy ta‟limotlardagi umumiylik, yagona va alohidalikni aniqlash. 
1.2-rasm. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixining bir qator progressiv 
iqtisodiy tahlil uslublari 
 
Absolyut va nisbiy yondashuvlar 
Absolyut yondashuvchilar iqtisodiyot nazariyasining rivojlanishida 
iqtisodchilar kasbiy mahoratining o‗sishi kabi ichki omillar ahamiyatiga 
urg‗u berishgan.
1950 – yillardan oldin iqtisodiyot nazariyasining ko‗plab nufuzli 
tarixchilari nisbiy yondashuvni yoqlab chiqishdi.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi faniga yangi iqtisodiy nazariyalar olib 
keluvchi tashqi va ichki omillarning bir-biriga o‗zaro ta‘sirining dinamik 
Induksiya 
Tarixiy 
Sistemali 
Mantiqiy abstraksiya 
Funksional 
Kazual (tasodifiy) 
Matematik 
modellashtirish 
Ular: 

---

17 
(doimiy o‗zgaruvchi) jarayoni sifatida qarash zarur. Ayrim hollarda bu 
rivojlanishlar 
fan 
ichidagi 
qarama-qarshiliklar 
natijasi 
sifatida 
tushuntirilishi mumkin, boshqa joylarda esa o‗sha davrning iqtisodiy va 
siyosiy muammolarini yaxshilab o‗rganib chiqish muhimroq, deb 
aytiladi. Ayrim hollarda yangi nazariyalarni keltirib chiqaruvchi omillar 
shu qadar chalkashib ketadiki, nazariyaning yuzaga kelishida qaysi 
nazariya (nisbiymi yoki absolyutmi) muhimroq ekanligini aytish qiyin.
Iqtisodchilar har xilligini tushunishning bir yo‗li iqtisodiy 
ta‘limotlar tarixining bir segmentini ko‗rib chiqishdir. Iqtisodiy 
ta‘limotlar tarixi bu o‗zgarishlar tarixiydir va bir vaqtlar noortodoksal 
bo‗lgan fikrlar boshqa bir davrga kelib asosiy ortodoksal fikrga aylanadi. 
Misol uchun, noortodoksal bo‗lgan Maltus, Tugan-Baranovski va 
Marksning fikrlari Keyns nazariyasida qisman aks ettirilgan. Bu 
o‗zgarishlar sodir bo‗lishiga sabab ba‘zi iqtisodchilar noortodoksal 
fikrlarni qabul qilishni xohlaydilar, keyin esa uning to‗g‗riligiga 
boshqalarni ham ishontiradilar. Shunday tarzda ularning fikrlari asosiy 
ortodoksal yo‗nalishga qo‗shilib ketadi. 
Noortodoksal maktablar fanning evolyutsiyasi tarixida muhim rol 
o‗ynaydi. Ular asosiy oqimni tanqid qilishda nuqson, nomuvofiqliklarini 
ko‗rsatib, ularning sof va benuqson bo‗lishiga yordam beradi. 
Noortodoksal tushuncha va asosiy ortodoksal maktab rivojining o‗zaro 
ta‘siri Alfred Marshallning iqtisodiy rivojlanishi misolida ko‗rish 
mumkin. U tarixiy maktab iqtisodchilari va abstrakt g‗oyachilar 
qarashlariga qarshi chiqib neoklassik iqtisodiy yo‗nalishga asos soldi. 
Lekin Marshall nazariyasi XIX asr oxirida yashagan Amerika 
iqtisodchilari uchun o‗ta rasmiy va abstrakt nazariya edi. Amerika 
Iqtisodiyot Assotsiatsiyasi 1885-yilda tashkil topganda u asosan nemis 
tarixiy maktabi tarafdorlari tomonidan nazorat qilinar edi. Tarixiy-
institutsional metodologik yo‗nalish tarafdorlari va iqtisodiyotning 
kelajagi abstrakt matematik tahlil modellarida, deb takidlovchilar 
o‗rtasida ochiqcha qarama-qarshilik mavjud edi. Ularning qarama-
qarshiligi hozirgi kun iqtisodiyotining shakllanishida muhim rol 
o‗ynagan. Amerika universitetlarida tarixiy-institutsional yo‗nalishning 

---

18 
ahamiyati yigirmanchi asr birinchi yarmi davomida pasayib bordi, 
neoklassik iqtisod esa (avval Marshal nazariyasi keyinchalik Valras 
nazariyasi) aksincha, Amerikada asosiy oqimga aylandi.
3