Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Kapital nazariyasi. Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to„g„risidagi 
birinchi chuqur nazariy tushunchani F.Kene ilgari surdi. Merkantilistlar 
kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo‗lsalar, F.Kene fikriga 
ko‗ra pul unumsiz boylik bo‗lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi. Uning 
atamasi bo‗yicha qishloq xo‗jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, 
hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish sikllarida 
foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (hozirgi 
zamon atamasi bo‗yicha – asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish siklida 
ishlatiladigan urug‗lik, yem-xashak, ishchilarning mehnat haqi va 
boshqalarni u «har yilgi avanslar»ga kiritdi (hozirgi zamon atamasi 

---

117 
bo‗yicha – aylanma kapital). Ammo F.Kenening xizmati faqat kapitalni 
ishlab chiqarishdagi mavqeyiga ko‗ra asosiy va aylanma kapitallarga 
bo‗lishdangina iborat emas. Bundan tashqari u aylanma kapital bilan 
birga asosiy kapital ham harakatda bo„lishini ishonarli tarzda isbotlab 
berdi.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi. Iqtisodiy ta‘limotlarning 
rivojlanishida F.Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asarining o‗rni 
beqiyos. Bu asarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni birinchi 
marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi. F.Kene jamiyatdagi uchta 
ijtimoiy guruhlar – sinflar o‗rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish 
jarayonini ko‗rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil 
qilishda baholarning o‗zgarmasligi asos qilib olinadi (bunda almashuv 
ekvivalentlik tamoyili asosida ro‗y bermoqda deb faraz qilinadi). Bu 
jarayon tashqi bozor ta‘sirisiz, ya‘ni faqat ichki bozor sharoitida yuz 
bermoqda, deb qaraladi.
 
«Jadvaldagi» takror ishlab chiqarishning boshlang‗ich nuqtasi 
yaratilgan bir yillik mahsulot hisoblanadi. F.Kene statistik hisob-
kitoblarga asoslangan holda Fransiya dehqonchiligidagi yalpi mahsulot 
qiymatini 5 mlrd. livrga (livr – o‗sha paytdagi Fransiya pul birligi) 
baholadi (oziq-ovqat 4 mlrd. livrni, xomashyo 1 mlrd. livrni tashkil 
etadi). Bu mahsulotdan tashqari fermerlar o‗tgan yilgi hosilni sotishdan 
olgan 2 mlrd. livrga ega. Bu pulni ular mulkdorlarga ijara haqi sifatida 
yer uchun to‗laydilar. Unumsiz yoki «hosilsiz» sinf 2 mlrd. livrlik sanoat 
mahsulotiga ega. Jami ijtimoiy mahsulot F.Kene hisobi bo‗yicha 7 mlrd. 
livrni tashkil etadi. Mulkdorlar (yer egalari) hosilni yig‗ishtirib olgandan 
keyin fermerlardan 2 mlrd. livr ijara haqi olganlar.
Bu yerda barcha yaratilgan mahsulot realizatsiyasi va aylanish 
jarayoni qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shartlariga ko‗ra 
bu jarayon besh aktdan iborat bo‗lib, uning har birida 1 mlrd. livrga teng 
mahsulot realizatsiyasi amalga oshiriladi.
1. Mulkdorlar «unumli sinf» dan 1 mlrd. livrlik oziq-ovqat 
mahsulotlarini sotib oladilar. Buning natijasida qishloq xo‗jaligi 
mahsulotlarining 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. Mahsulotning bu qismi 

---

118 
muomala sohasidan iste‘mol sohasiga (yer egalariga) o‗tadi. 
2. Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd. livrlik sanoat 
mahsulotlarni sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o‗z 
mahsulotining yarmini realizatsiya qiladi.
3. «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan 
iste‘mol buyumlarni sotib oladi. Shu bilan qishloq xo‗jaligi 
mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. 
4. «Unumli sinf» «unumsiz sinfdan» olgan 1 mlrd. livrga uning 
o‗zidan («unumsiz sinf»dan ) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini 
oladi (ular asosiy kapitalning yeyilgan, ishdan chiqqan qismini qayta 
tiklashga ishlatiladi). Buning natijasida sanoat mahsulotlarining ikkinchi 
yarmi realizatsiya qilinadi.
5. Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz 
sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd. livrlik qishloq xo‗jaligi xomashyosini 
xarid qiladi.
Oxirida jami ijtimoiy mahsulotning butun aylanish jarayoni 
natijasida sinflar o‗rtasida 3 mlrd. livrlik qishloq xo‗jalik mahsulotlari va 
2 mlrd. livrlik sanoat buyumlari realizatsiya qilindi. «Unumli sinf» 
ixtiyorida qolgan 2 mlrd. livrlik mahsulot barcha sinflar o‗rtasidagi 
umumiy aylanishda qatnashmaydi, u faqat o‗z sinfi doirasida aylanadi 
(jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo‗jaligi 
ishlab chiqarish jarayonida sarflangan urug‗lik va oziq-ovqat 
mahsulotlari o‗rnini qoplaydi. «Unumli sinf» tomonidan sotib olingan 
sanoat tovarlari asosiy kapitalning eskirgan qismini qoplash uchun 
ishlatiladi. Naqd pul (2 mlrd.) muomala (aylanish) natijasida «unumli 
sinf» qo‗liga kelib tushadi, ammo keyingi muddat uchun ijara haqi 
to‗lash natijasida bu pul yana yer egalari ixtiyoriga o‗tadi. Shunday 
qilib, yangi ishlab chiqarish siklini boshlash uchun, ya‘ni oldingi 
hajmdagi ishlab chiqarishni, oddiy takror ishlab chiqarishni davom 
ettirish uchun zarur shart - sharoitlar yaratiladi.
«Iqtisodiy jadval»da takror ishlab chiqarishni tahlil qilish asosida 
olingan muhim ilmiy xulosa shundaki, unda ayrim oldi-sotdi aktlari 
qarab chiqilmaydi, balki juda ko‗p bunday yakka muomala aktlari sinflar 

---

119 
o‗rtasidagi muomalada mujassamlashadi. Ana shu sinflar o‗rtasidagi 
muomala F.Kene tadqiqotining predmeti hisoblanadi. Ayniqsa, uning 
muomalani takror ishlab chiqarish jarayonining atigi bir shakli sifatida, 
pul muomalasini esa kapitalning faqat aylanish momenti sifatida 
ko‗rsatib berishga qilgan harakati samarali bo‗ldi.
Ammo F.Kenening takror ishlab chiqarish to‗g‗risidagi ta‘limotida 
bir qator kamchiliklar mavjud. «Iqtisodiy jadval»dagi sinflar 
tushunchasida izchillik, ilmiylik yetishmaydi. Sanoatchilarni ishlab 
chiqarish vositalaridan mahrum etgan holda (ular o‗z mahsulotlarining 
hammasini sotib yuboradi), F.Kene ularni ishlab chiqarish jarayonini 
qaytadan boshlash imkoniyatidan ham mahrum etadi. Yer egalarining 
mahsulot realizatsiya qilishda markaziy o‗ringa o‗tib qolishi noto‗g‗ri 
bo‗lgan. Ammo undagi kamchiliklar mazkur asarning qimmatini 
tushirmaydi. Unda iqtisodiy fikrlar tarixida birinchi marta milliy 
iqtisodiyot makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi va undagi g‗oyalar 
bo‗lajak iqtisodiy modellarning kurtagi bo‗lib qoldi.
F.Kenening g‗oyalari Ann Rober Jak Tyurgo (1727–1781-yy.) 
tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi. A.Tyurgo Parijda 
zodagonlar oilasida tug‗ildi. Oilaviy an‘anaga ko‗ra diniy ta‘lim olishga 
majbur bo‗ldi. Lekin Sarbonnaning Teologiya (diniy) fakultetini 
tugatgach, bu sohada ishlashdan bosh tortdi. 1751-yildan Parij 
parlamentining mansabdori, 1761–74-yillarda Limojda (Limuzen 
provinsiya - viloyat markazi) intendant (gubernator) lavozimida ishladi. 
Bu uzoq viloyatda markaziy hokimiyat vakili sifatida xo‗jalik ishlarini, 
jumladan, soliq olish tizimini nazorat qilib turdi. Aynan Limojda yashab 
turgan davrda A.Tyurgo o‗zining «Boylikning yaratilishi va