Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
14.6. L.Erxardning iqtisodiy islohotlari 
 
1. G‗arbda neoliberal yo‗nalish tarafdorlari ichida 
Lyudvig Erxard (1897–1977) alohida ajralib 
turadi. Uning bevosita ishtirokida 1950-yilga kelib 
G‗arbiy Germaniya krizis holatidan olib chiqildi 
va unda pul va iqtisodiy islohotlar amalga 
oshirildi. L.Erxard – iqtisodchi va yangi xo‗jalik 
tartibi asoschisi hisoblanadi. 1945-yilning oxirida 
Bavariya iqtisodiyot vaziri etib tayinlangan 
L.Erxard Germaniya iqtisodiyoti «jiddiy tuzil-
maviy qayta qurishga muhtoj» deb ko‗rsatib beradi va real vaziyatdan 
kelib chiqqan holda to‗g‗ri ish yuritish zarurligini uqtirib o‗tadi. 
Uning takidlashicha, bozor iqtisodiyotidan rejali iqtisodiyotga 
o‗tish asosiy muammo hisoblanmaydi, chunki «balanslashuvga moyil 
iqtisodiyotdan qaytish oson», ammo «rejali iqtisodiyotni erkin bozor 
xo‗jaligiga aylantirish juda katta qiyinchiliklar bilan bog‗liq», chunki 
tabiiy muvozanatdan chetga chiqqan iqtisodiyotga birdan o‗tish davrisiz, 
erkin bozor imkoniyatlarini yaratib berish qiyin. 
Urushdan keyingi Germaniya iqtisodiyoti juda qiyin ahvolga 
tushib qolgan. Ishlab chiqarish quvvatining uchdan ikkisi ishlamasdi. 
Narxlar muttasil oshib borgan, mamlakatda «qora bozor» hukmronlik 
qilgan. Aholining qo‗lidagi pul vositalari milliy mahsulot miqdoridan 
deyarli o‗n barobar ortiq bo‗lgan. 
Birinchi chora-tadbir 1948-yili iyunda o‗tkazilgan pul islohoti 
bo‗ldi va u bir butun Germaniya iqtisodiyotini isloh qilishda katta rol 
o‗ynadi. Yangi nemis markalarini eski, muomaladan chiqarilayotganlari 
bilan almashtirish birga (yangi marka) o‗n (eski marka) nisbatda amalga 

---

268 
oshirildi. Ish haqi, pensiya, kvartira haqi to‗lash birga bir nisbatida 
amalga oshirildi. 
Har bir kishi qirq markadan oldi. Almashtirishdan keyin qolgan 
pulning bir qismi maxsus schyotlarda muzlatib qo‗yildi. Bank tizimi 
isloh qilindi. Ko‗rilgan qo‗shimcha chora-tadbirlar yangi inflyatsiya 
kelib chiqishining oldini oldi: dastlab eski valyutani yangi valyutaga 
almashtirish kursi amalda bir yangi marka o‗n besh eski markani 
tashkil etdi. Pirovard natijada pul massasi (naqd mablag‗lar va bank 
depozitlari) 14 martadan ko‗proq kamaydi. 
Islohot puxta tayyorlangan bo‗lib, u keskin va izchillik bilan 
o‗tkazildi. Islohotni tayyorlash va o‗tkazish ikki yilga yaqin davom etdi. 
Narx-navoning oshishi taxminan olti oy ichida to‗xtatildi. 1950-yil 
boshiga kelib ishlab chiqarish urushdan oldingi darajadan oshib ketdi. 
Iqtisodiy islohotning muvaffaqiyatli chiqishiga sabab nima? Uning 
asosiy sababi saqlanib qolingan moddiy bazaning mavjudligi, nisbatan 
arzon ishchi kuchi, aholining qondirilmagan talabining ishlab 
chiqarishga faol ta‘sir ko‗rsatishi bo‗ldi. Moliya va pul-kredit tizimining 
barqarorlashuvi muvaffaqiyatga erishishning zarur shart-sharoiti 
hisoblandi. 
Keyin 
AQSh 
va 
G‗arbdagi boshqa rivojlangan 
mamlakatlarning moliyaviy va moddiy jihatdan qo‗llab-quvvatlashi 
islohotning muvaffaqiyatli chiqishiga turtki bo‗ldi. 
Iqtisodiy yordam 
Marshall rejasi bo‗yicha amalga oshirildi, shuningdek, oziq-ovqat, 
yoqilg‗i, urug‗lik, o‗g‗it boshqa yo‗llar bilan ham yetkazib turildi. 
Germaniya iqtisodiyotiga Amerika transporti va Amerika armiyasining 
boshqa anjomlari keltirib berildi. Imtiyozli shartlar bilan Yevropa qayta
tiklash dasturi Fondidan kreditlar ajratildi. 
Hukumatning boshqaruv tizimini o‗z qo‗lida ushlab turishi, o‗z 
vaqtida iqtisodiy kursni o‗zgartira bilishi ham muhim ahamiyat kasb 
etdi. Garchi o‗zining iqtisodiy liberalizmga moyilligini yashirmagan 
bo‗lsa ham, L.Erxard «sof» liberal bo‗lgan emas. U tanlab olingan 
yo‗ldan og‗ib ketmaslik uchun davlat dastaklaridan keng foydalandi. 

---

269 
Davlat qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan tarmoqlarni, ayniqsa, 
toshko‗mir 
sanoatini, 
metallurgiya, 
elektroenergetikani 
qo‗llab-
quvvatladi. Investorlarga va tadbirkorlarga soliq imtiyozlari yaratilib 
berildi. 
L.Erxard va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan islohot 
Germaniya iqtisodiy taraqqiyoti uchun shart-sharoit yaratib berdi. U 
iqtisodiy qo‗llanmalarga kiritildi va qarorlarni realizatsiya qilish, qayta 
tashkil etish vositalari va metodlaridan samarali foydalanish uchun qulay 
paytni topish namunasi sifatida qaraladi. 
Shu bilan birga hech bir namuna real shart-sharoitlarni, maxsus 
xususiyatlarni hisobga olmagan holda universal yechim yoki tayyor 
sxema vazifasini o‗tashi mumkin emas.