Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

14.9. J.Robinsonning iqtisodiy ta‟limoti 
Joan Vayolet Robinson (1903-1983) Kembrij universitetini 
bitirgan va A.Marshall maktabining taniqli vakili va davomchisidir. 
1965-1971-yillar shu universitetda professor lovozimida dars bergan. 
Uning dastlabki asari «Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi» 
1933-yili, ya‘ni muallif 30 yoshligida yozilgan va unga mashhurlik 
keltirdi. Asardagi bosh g‗oya monopoliyalar faoliyatida bozorlar jihatini 
aniqlashdan iborat. Bu sharoitdagi raqobat iqtisodiyotdagi muvozanatni 
buzadi va nomukammaldir (Chemberlinda-monopolistik). Dastlabki 

---

275 
vazifa: o‗z mahsulotiga ega bo‗lgan ishlab chiqaruvchi-monopolistik 
baholar belgilanishining mexanizmini aniqlash. Bahoning miqdori, 
sotuvchi o‗rnatgan shu bahoda xaridorning mahsulotni sotib olish va 
monopol foyda tabiati o‗rnatiladi. Ammo Robinson xonimning mantiqiy 
fikrlashi Chemberlinnikidan farq qiladi. Robinson fikricha nomukammal 
raqobat tufayli avvalo, raqobatli xo‗jalik tizimi normal muvozanat 
holatining butunlay buzulishi va yo‗nalishi, hatto yollanma mehnatning 
«ekspluatatsiya» sidir. Chemberlin esa bu masalani bozorning tabiiy 
muvozanati bilan chambarchas bog‗liqdir, deb qaragan.
Robinson monopoliyaga salbiy munosabat bildirib, uni bozor 
sharoitdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni izdan chiqaruvchi omil 
sifatida qaraydi.
Asardagi asosiy g‗oyalar quyidagilardan iborat.
Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitiga nisbatan mukammal 
(sof) raqobat sharoitda ishlab chiqarishni monpollashtirishdan kamroq 
manfaatdor bo‗ladilar. Chunki nomukammal raqobat sharoitida ayrim 
firmalar optimal ko‗rsatgichlarga erisha olmaydilar, samarasiz (kam 
samara bilan) faoliyat ko‗rsatadilar, shu sababli monopolist mahsulot 
chiqarishni 
cheklash 
bilan 
o‗z mahsuloti narxini oshirish 
imkoniyatigagina ega bo‗lmasdan, balki sohadagi ishlab chiqarishni 
tashkil etishni mukammallashtirish yo‗li bilan ishlab chiqarish 
xarajatlarini pasaytirishi mumkin.
Monopoliya ishlab chiqarish mahsulotining xuddi shunga o‗xshash 
boshqa mahsulotdan sezilarli ajralib turishini talab etadi yoki boshqacha 
aytganda, differensiatsiya ro‗y beradi; boshqa qo‗shimcha sharoit ham 
zarur, unga ko‗ra firma -monopolist optimal hajmdan ortiqroq bo‗lgan 
ko‗rsatkichlar bilan xarakterlanishi kerak.
Nomukammal raqobatli monopolistik bozorda aniqlashni talab 
etuvchi bir qancha sharoitlar yuzaga keladi.
Yuqorida barcha g‗oyalar jamlanib, real hayotda nomukammal 
raqobat sharoitida ishlab chiqarish omillari ekspluatatsiyasi tendensiyasi 

---

276 
paydo bo‗lishiga yordam beradi. Bu holat avval o‗zaro raqobatlashgan 
ko‗pgina firmalarni yutib yurovuchi yirik birlashmanig paydo bo‗lishi 
bilan yanada kuchayadi. Boshqaruv birligi hajmi (ko‗rsatkichi) ning 
yiriklashuvi (yakka boshqaruv) boylikni taqsimlashdagi adolatsizlikning 
yanada kuchayishini zaruriy ravishda keltirib chiqaradi. Bu ancha 
inqilobiy 
g‗oya bo‗lib, Chemberlinning monopoliya istiqboli 
to‗g‗risidagi 
optimistik 
fikriga 
qarshidir. 
Ishlab 
chiqarishning 
monopolizatsiyasi muammosi bilan «samaradorlik yoki adolat» degan 
dilemmani (ya‘ni unisi yoki bunisi) yechish zarurati ilgari suriladi.
Monopolizatsiyaga u ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga 
yordam beradi, deb ustunvorlik berish yetarli emas, ya‘ni adolat 
masalasi ham qo‗yilishi kerak. Iqtisodiyot tarixida «samaradorlik» va 
«adolat» ni qandaydir yo‗l bilan ajratishga intilish katta xomxayollikdir.