Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

g) qiymat va bahoning shakllanishi 
A.Smit «sarfli» qiymat nazariyasiga asos soldi. U tovarning 
foydaliligi (iste‘mol qiymati) bilan almashuv qiymatini bir-biriga qarshi 
qo‗ydi va almashuv qiymatining shakllanishini tahlil qilishda 
foydalilikni inkor etdi. Keyinchalik bu nazariyadan ikki qarama-qarshi 
yo‗nalish hisoblangan – iqtisodiy liberalizm va sotsializm vakillari 
o‗zlarining tamoyillarini asoslash uchun foydalandilar. 
A.Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy 
o‗zgarishlarning natijasi ekanligini ko‗rsatib o‗tadi. Lekin boylikning 
«haqiqiy» qimmati doimo o‗zgarib turishi mumkin emas. Shuning 
uchun A.Smit o‗z oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya‘ni 
uning qiymatini topish vazifasini qo‗ydi. Bunda u bir vaqtning o‗zida 
ikki har xil konsepsiyadan foydalandi. Birinchisi – tovarning qiymati 
faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko‗p mehnat 
sarflansa, tovar shuncha qimmat bo‗ladi (bu konsepsiya D.Rikardo va 
K.Marks iqtisodiy ta‘limotlarining asosini tashkil etadi). Ammo ushbu 
qoida, A.Smitning fikricha, faqat jamiyat taraqqiyotining dastlabki 
bosqichlarida, «qoloq jamiyatlarda» qo‗llaniladi. Lekin sivilizat-
siyalashgan jamiyatda tovar qiymatini aniqlashda kapital va yer ham 
hisobga olinadi. Ikkinchi konsepsiya ana shunday paydo bo‗ladi, unga 
binoan tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari 
(mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq tovar qiymati 
mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya‘ni ishlab 
chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi.

---

135 
Ishlab chiqarish
Taqsimot 
Ishlab chiqarish Taqsimot 
8.1-rasm. A.Smitning qiymatning (va bahoning) tashkil topishi 
to„g„risidagi ikki konsepsiyasi 
Ushbu rasmda A.Smitning birinchi konsepsiyasi «mehnat» so‗zi 
yozilgan yaxlit strelka ko‗rinishida aks ettirilgan. Bu qiymatni 
yaratishda mehnat yagona manba ekanligini ko‗rsatdi. Mehnat bilan 
yaratilgan daromad taqsimlanish jarayonida ish haqi, foyda va rentaga 
bo‗linadi. A.Smitning ikkinchi konsepsiyasining asl ma‘nosi «Kapital» 
va «Yer» so‗zlari yozilgan nuqtali chiziq (punktirli) strelka yordamida 
ifodalangan. Bu konsepsiya mahsulot va daromadlarni yaratishda 
mehnat bilan birga kapital va yerning ham ishtirok etishini bildiradi. 
Ular endi qiymatning shakllanishida ishtirok etuvchi omil sifatida 
bo‗ladi. Mehnat ish haqi ko‗rinishida daromad yaratadi, kapital foyda 
ko‗rinishida daromad yaratadi, yer renta ko‗rinishida daromad yaratadi. 
A.Smitning ikkinchi konsepsiyasi oddiy tovar ishlab chiqarishni 
(«qoloq jamiyatni») tahlil qilishdan kapitalistik tovar ishlab chiqarishni 
tadqiq qilishga o‗tish bilan bog‗liq. Aynan kapitalistik tovar ishlab 
chiqarishda jonli mehnat qiymatning yagona manbayi bo‗la olmaydi. 
―Oldin mehnat vositalari ishlab chiqaruvchiga qarashli bo‗lgan. Kapital 
jamg‗arilishi va yerning xususiy mulkka aylanishidan oldingi jamiyatda, 
–deb yozadi A.Smit, – mehnat miqdorlari o‗rtasidagi nisbat 
Kapital 
Mehnat 
Yer 
Qiymat 
Foyda 
Ish haqi 
Renta 
Mehnat 
Foyda 
Qiymat 
Ish haqi 
Renta 

---

136 
mahsulotlarni ayirboshlashning yagona asosi bo‗lib kelgan. Barcha 
mehnat mahsuli ishlab chiqaruvchiga qarashli bo‗ladi va sarflangan 
mehnatning miqdori bahoning yagona o‗lchovi hisoblanadi‖. 
Keyinchalik kapital jamg‗arilib borgan sari vaziyat o‗zgarib boradi. 
Tovarning qiymati ikki qismga bo‗linadi: bir qismi ish haqiga, ikkinchi 
qismi kapital foydasiga. Kapital egasi yollanma mehnatni ishlatadi. 
Bunda yaratilgan barcha mahsulot ishlab chiqaruvchiga qarashli 
bo‗lmaydi. Uning bir qismi kapital egasiga tegishli bo‗ladi. Bunday 
sharoitda muayyan tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat 
miqdori tovarning qiymatini aniqlashda birdan bir manba bo‗la olmaydi. 
A.Smitning fikricha «tabiiy baho» (qiymat) bu shunday bahoki, 
uning tarkibiy qismlari mehnat, kapital va yer uchun to‗lanadigan tabiiy 
me‘yorlarga taxminan mos keladi. Bu tabiiy me‘yorlar mintaqalar 
bo‗yicha farq qiladi va ular hayot darajasiga, geografik va tabiiy 
sharoitlarga, o‗rtacha xarajatlar darajasiga va boshqalarga qarab 
o‗rnatiladi. Mazkur qoida F.Akvinskiyning «Odil narx» konsepsiyasiga 
o‗xshab ketadi. Ikki yondashuvning farqi shundaki, F.Akvinskiyda «odil 
narx» odamlar tomonidan ongli ravishda o‗rnatiladi, A.Smit bo‗yicha 
esa, «tabiiy baho»ning shakllanishi – obyektiv bozor qonunlarining amal 
qilish natijasidir. 
Bozor bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor 
holatiga qarab undan yuqori yoki past bo‗lishi mumkin. Ushbu 
tebranish tufayli taklif talabga moslashadi. Agar talab taklifdan kam 
bo‗lsa, bozor bahosi xarajatlardan past bo‗lgan bo‗ladi va tadbirkorlar 
ishlab chiqarishni qisqartiradi. Aksincha, talabning ortishi bahoning 
oshishi va taklifning ko‗payishini rag‗batlantiradi. Natijada bozor 
bahosi «tabiiy baho» darajasiga intiladi. Albatta, axborotning 
yetishmasligi, tabiiy va sun‘iy monopoliyalarning mavjudligi bilan 
bog‗liq holatlar bundan mustasno;