Тошкент тў£имачилик ва енгил саноат институти

Qishloq xo‘jaligidagi islohotlar.Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlar ichida qishloqda yuz bergan o‘zgarishlarni alohida ta’kidlash joiz.Qishloqda tub islohotlar o‘tkazishning bir necha o‘ziga xos omillari bor.
Bu borada davlat rahbari ta’kidlaganidek, istiqlolga erishgach qishloqni ustun darajada rivojlanishini ta’minlamasdan, qishloq xo‘jaligini sifat jihatidan yangi asoslarda qayta tiklamasdan turib mamlakatda iqtisodiy islohotlar samaradorligiga erishib bo‘lmaydi, mamlakat aholisining ko‘pchiligini tashkil qiluvchi qishloq mehnatkashlari turmushini yanada to‘kinroq qilish vazifasini bajarib bo‘lmasdi.Ayni chog’da mamlakat iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining salmog‘i yuqori edi.
1996 yil boshiga kelib agrar sektor hisobiga mamlakatda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning 24 foizi, mamlakat mehnat resurslarining 27 foizi to‘g‘ri keldi.Bu — birinchidan.
Ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi aholisining 60 foizi qishloqlarda istiqomat qiladi.Tug‘ilish ko‘p bo‘lgani tufayli ish bilan ta’minlash muammolari ham qishloqlarda eng dolzarb masalalardan hisoblanadi.Qishloq aholisining 50 foizidan orlig‘i 18 yoshga yetmagan yoshlardan iborat.Bu qishloqda eng katta ishchi kuchi potensiali joylashganini, mamlakatimiz iqtisodiyotida yetakchi o‘ringa ega ekanini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston hukumati qishloqning mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘rnini yuksak baholab, uni yanada yuksaltirishga doimiy e‘tibor berishining boisi ana shunda.Shuning uchun ham Birinchi Prezident I.A.Karimov Oliy Majlisning 1995 yil 29 dekabrda bo‘lib o‘tgan IV sessiyasida shunday degan edi: “Men bir haqiqatni aytib charchamasam kerak.Buning mazmuni shuki, qishloqda tub islohotlar o‘tkazish, qishloq xo‘jaligini taraqqiy ettirish, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy omili va manbayidir”.
Shu hois avvalo qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish borasidagi muhim chora-tadbirlardan biri, bu sohani boshqarishni takomillashtirish va tubdan o‘zgartirish, rahbarlikni yaxshilash bo‘ldi.1991-1996 yillarda qishloq xo‘jaligi kompleksiga rahbarlikni yaxshilash, qishloqda o‘tkazilayotgan islohotlarning huquqiy asosini yaratish choralari ko‘rildi.
1996 yil 26 noyabrda respublika hukumati qishloq va suv xo‘jaligini boshqarishning, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan butunlay yangi tizimini yaratish maqsadida “O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Shunga asosan ikki vazirlik birlashtirildi.
Bundan ilgariroq, aniqrog‘i, 1996 yil 3 aprelida Prezident “Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini davlat yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” farmonni imzolab unda qishloqda islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilgan qator tadbirlar ko‘zda tutilgan edi.
Yana ta’kidlash joizki, mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ustun darajada rivojlantirish borasida yangi qonun va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Masalan, 1991 yil 21 dekabrda qabul qilingan “Dehqon (fermer) xo‘jaliklarini yanada mustahkamlash va tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida” gi Farmon qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini zamon talablari asosida tashkil qilishda katta ahamiyatga ega boldi.
Shuningdek, chorvachilikda islohotlami takomillashtirish va dehqon (fermer) xo‘jaliklari hamda xususiylashtirilgan fermalarning manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risida 1994 yil fevralida qabul qilingan hukumat qarorlari ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shu yillarda amalga oshirilgan tadbirlar tufayli qishloqda agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi xo‘jalik tizimi shakllandi.Avvalgi sovxozlarning hammasi kooperativ, uyushma, shirkatlarga va mulkning boshqa nodavlat shakllariga aylantirildi.
Chorvachilik fermalari 1994 yilda mazkur joydagilar mulkiga aylantirildi.1995 yilda qoramol boqiladigan 588 chorvachilik fermasi kimoshdi savdosida sotildi.Dehqonlarning shaxsiy yordamchi xo‘jaliklariga sug’oriladigan yerlardan qo‘shimcha salkam 350 ming gektar yer ajratildi.Ayni paytda qishloqda 20 mingdan ortiq fermer xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda.Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining ijtimoiy tuzilishi tubdan o‘zgardi.Hozir qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotlarining 98 foizi nodavlat sektori hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
Iqtisodiy islohotlar respublika oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlash maqsadida ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini o‘zgartirishlar bilan birga amalga oshirildi.
Paxtazorlar 1,5 million gektarga qisqardi, sug’oriladigan yerlardagi g‘allazorlar 1,2 million gektarga ortdi.G‘allachilikni jadal rivojlantirish qisqa vaqt ichidayoq xalq iste’moliga ishlatiladigan va ozuqabop donga bo‘lgan ehtiyojni qondirish, bug‘doy sotib olishga sarflanayotgan valyutani tejab qolish imkoniyatini beradigan, eksportga ehtiyoj qoldirmaydigan qudratli tarnioq yaratildi.
Don ekinlari uchun ajratilgan maydonlar 1990 yildan 1998 yilgacha bo‘lgan davr mobaynida asosan paxta ekinlari maydonini qisqartirish hisobiga 1,7 barobar oshdi. Don ishlab chiqarish ikki barobardan ko‘proq oshib, 4,15 mln. tonnani tashkil qildi. Mazkur ekinlarni yetishtirish tajribasining ko‘payishi va faol seleksiya ishlari natijasida hosildorlik shu yillar mobaynida 1,3 barobar oshdi.Ushbu chora-tadbirlar don ekinlari importini sezilarli darajada qisqartirishga imkon berdi.Agar 1990 yilda respublikada iste’mol qilinadigan bug’doyning 90 dan ortiq foizi importga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 1998 yilda import ulushi 19 foizdan kamroqni tashkil qildi.
Qishloq xo‘jaligini isloh qilishning moddiy shart-sharoitlarini yaratish, islohotlarni yangi sifat darajasiga ko‘tarish uchun 1994 yilda davlat tomonidan xarid qilinadigan paxta tolasi va donning narxi 3-8 barobar oshirildi.Qolgan barcha mahsulotlarni dehqonlar erkin bozor narxlarida sota boshladilar.Boshqacha qilib aytganda qishloqda islohotlarni jadallashtirish va chuqurlashtirishni, bozorga xos ko‘p ukladli samarador ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zarur iqtisodiy shart-sharoitlar yaratildi.
Bu osonlikcha bo‘lmadi.Sababi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishga va qayta ishlashga ajid qilgan kishilar oldida ko‘plab muammolar paydo bo‘lgan edi.
Mazkur muammolarni qonun yo‘li bilan hal qilishni ko‘zda tutuvchi yangi hujjatlar qabul qilindi.Ular ichida asosiylaridan biri, 1992-yil 3 iyulda qabul qilingan “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida” gi Qonundir.Bu hujjatda ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish uchun uzoq muddatli kredit ajratilishi hamda, dehqon xo‘jaligining joriy ishlab chiqarish faoliyati uchun kredit shartnomasi asosida qisqa muddatli kredit ajratish ko‘zda tutildi.
Dehqon xo‘jaligi tashkil topayotgan paytida unga ssuda va kreditlar berilishida mahalliy hokimiyat boshqaruv organlari, boshqa to‘lovga qobiliyatli yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, dehqon xo‘jaliklarining o‘zlari o‘z mulki evaziga kafil bo‘ladigan bo‘ldilar.
Qishloq xo‘jalik vazirligi ma’lumotlariga qaraganda, 1996 yil boshigacha O‘zbekistonda dehqon xo‘jaliklarining umumiy soni 20 ming 244 tani tashkil etdi.
1995 yilda dehqon xo‘jaliklarining soni jadal sur’atlar bilan oshib borgan yil bo‘ldi. Birgina 1995 yilda 3 ming xo‘jalik qo‘shildi.Shunga muvofiq ravishda ularda band bo‘lgan qishloq mehnatkashlarining soni 79229 kishidan 105377 kishiga ko‘paydi. 4380 dan ortiq kishi mehnat shartnomasi asosida mavsumiy ishlarga jalb qilindi.
O‘zbekiston ulkan qishloq xo‘jalik resurslariga ega mamlakat.Uning asosiy qishloq xo‘jalik ekini paxta agar butun Markaziy Osiyo mamlakatlari 2 million tonna paxta tolasi yetishtirsa, birgina O‘zbekiston I million 400 ming tonna paxta tolasi yetishtiradi.
Respublika paxta tolasini yetkazish bo‘yicha jahonda to‘rtinchi o‘rinda, uni chetga chiqaruvchi va jahon bozorida uni sotish hajmi bo‘yicha ikkinchi o‘rinni egallaydi. Bu esa mamlakat xazinasiga valyuta kelib tushishining eng muhim manbayi bo‘lib qoldi.Respublika sabzavot, meva, uzum yetishtirish bo‘yicha ham salmoqli o‘ringa ega.Hozir O‘zbekistonda yiliga 5 million tonnaga yaqin meva-sabzavot yetishtirilmoqda.Bu respublika aholisi ehtiyojidan ancha ortiq.Respublikada har yili o‘rtacha 70 ming tonnaga yaqin pilla yetishtirilib, uning 21 ming tonnasi respublika korxonalarida qayta ishlanib, ipak tolasi olinadi, qolgani esa eksport qilinadi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligini isloh qilishning puxta o‘ylab olib borilishi MDH barcha mamlakatlaridan farqli o‘laroq, ishlab chiqarishning sezilarli darajada pasayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik imkonini berdi.
Shu bilan birga qishloqda islohotlarni amalga oshirishda ekinlar hosildorligi, mehnat unumdorligi o‘sishini ta’minlashda, haqiqiy yer egasi va mahsulot sohibining shakllanishida hali bir qator muammolar va yechilmagan masalalar ko‘p edi.Shu bois 1995 yil 21 dekabrda Oliy Majlisning IV sessiyasida “Qishloqda islohotlar sust borayotgani va kutilgan natijalarni bermayotgani, mulk o‘z egasini topishi haqida ko‘p gapirilsada, amaliy hayotda esa bu masalalar o‘zining kerakli yechimini topmayotgani” qat’iy ta’kidlab o‘tildi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining samaradorligini oshirishda urug’chilikka e’tibor berilishi lozimligi qayta-qayta uqtirildi.Shu bois ham mamlakat Oliy Majlisi 1996 yil 29 avgustida O‘zbekiston Respublikasining “Urug‘chilik to‘g‘risida”, “Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida” gi qonunlarni qabul qildi.Ushbu qonunlar respublikada urug’chilik masalalariga doir davlat siyosatini amalga oshirishning huquqiy asosini yaratdi.
Qishloqda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish haqida gapirar ekanmiz, qishloqda aholi turmush sharoitini yaxshilashga Prezident va hukumat doimiy ravishda e’tibor berayotganliklarini ham ta’kidlamoq lozim.
1996 yilning 21 mayida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2000 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasi qishloq infrastrukturasini rivojlantirish Dasturi” to‘g‘risida qarori qabul qilindi.Ushbu qarorda qishloqning iqtisodiy va mehnat imkoniyatlaridan yanada to‘liq va samarali foydalanish uchun qulay sharoitlar yaratish, qishloq aholisining turmush sharoitlarini yaxshilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi “O‘zistiqbolstat” Davlat Qo‘mitasi, O‘zbekiston Moliya vazirligi, Sog’liqni saqlash va Xalq ta’limi vazirligiga 2000 yilgacha qishloq infrastrukturasini rivojlantirishga doir ishlarni amalga oshirishni topshirdi. Shuningdek, ushbu qarorda hukumat komissiyasi tuzilib, har 3 oyda bir marta ushbu qaror bajarilishini nazorat qilish ham ko‘zda tutildi.
Vazirlar Mahkamasining qishloqni rivojlantirishga doir mazkur qarori sohada keskin o‘zgarish yasashga asos bo‘ldi.Masalan, 1996 yil oktabr oyida bo‘lib o‘tgan yig’ilishda “O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligining Vazirlar Mahkamasining “2000 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasida qishloq ijtimoiy infrastrukturasini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida” gi qarorini bajarishi yuzasidan hisoboti tinglandi.
Komissiya yig‘ilishida ta’kidlanishicha, ko‘pdan beri orziqib kutilgan, tom ma’nosi bilan o‘zbek qishlog’ini madaniy-ma’rifiy yuksaltirishga, sog’lom yosh avlodni kamol toptirishga yo‘naltirilgan ushbu qarordan so‘ng Xalq ta’limi vaziriigida 23 mayda hukumatning bu muhim qarorini turmushga tatbiq qilishni ta’minlovchi ishchi guruh tuzildi.
Ishchi guruh birinchi navbatda mamlakat o‘sha paytdagi “Istiqbolstat” Davlat Qo‘mitasi mas’ul xodimlari bilan birgalikda qishloq joylarida 24,3 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan avariya holatidagi maktablar uchun binolar qurilib foydalanishga topshirish 1996-yil reja-dasturini Qoraqalpog’iston Vazirlar Kengashi, viloyat hokimiyatlari bilan hamkorlikda ko‘rib chiqib hukumatga taqdim etdi.Mazkur hujjat Vazirlar Mahkamasining 8-iyundagi Majlis bayonnomasi bilan tasdiqlangandan so‘ng joylarga ijro uchun yuborildi.1996 yilning 29 may kuni ishchi guruh qishloq maktablari qurilishida asosiy buyurtmachi hisoblangan Qishloq xo‘jalik vazirligining mas’ul xodimlari ishtirokida yig’ilish o‘tkazib qishloq maktabining kelajagi haqidagi Konsepsiyani yaratish masalasini kelishib oldi.
Hukumat Qarorini amalga oshirishdagi muhim tadbir shundan iborat bo‘ldiki, 1996 yil 28 iyunda barcha viloyat xalq ta’limi boshqarmalarining boshliqlari ishtirokida bo‘lib o‘tgan hay’at yig’ilishida bu o‘ta dolzarb hukumat tadbirlarini o‘z vaqtida puxta bajarish sohasida ta’lim muassasalarining mahalliy hokimiyatlar, qurilish tashkilotlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan vazifalarni bajarishi muhokama etildi, ularni amalga oshirish bo‘yicha zarur ko‘rsatmalar berildi.Unda 1996 yilda qishloq hududlarida foydalanishga topshiriladigan maktab binolari va ularning moddiy negizini to‘liq ta’minlash bo‘yicha aniq muddatlar tasdiqlandi. Vazirlar Mahkamasi Qaroridan nafaqat qishloq maktablari uchun yangi bino qurish, balki ularni gazlashtirish, ichimlik suvi bilan ta’minlash, maktab binolarini kapital ta’mirlash, rekonstruksiya va qo‘shimcha binolar qurish, zamonaviy texnika vositalari, jihozlar, mebellar bilan ta’minlash vazifalari ham o‘rin oldi.
Ta’lim muassasalarini jihoz, mebellar bilan o‘z vaqtida to‘liq ta’minlash maqsadida Xalq ta’limi vazirligi bilan Toshkent shahar, Sirg’ali tumanidagi “Fayz” mebel ishlab chiqarish hissadorlik jamiyati o‘rtasida 1996-2000 yillarga mo‘ljallangan shartnoma tuzildi.Shartnomaga asosan hissadorlik jamiyatining ikkita sexida faqat ta’lim muassasalari, xususan, maktablar uchun mebel, jihozlar ishlab chiqarilishi haqida kelishilib, bu ish 1996 yilning birinchi choragidayoq boshlab yuborildi.Mazkur yilning birinchi yarmida qurilib foydalanishga topshirilgan maktablar uchun 30 million so‘mlik mebel joylarga yetkazib berildi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi murakkabliklar hisobga olinib, ta’lim muassasalarida mavjud bo‘lgan o‘quv ko‘rgazma qurollari va jihozlarni ta’mirlash borasida vazirlik tasarrufidagi tashkilotlarda amaliy chora-tadbirlar belgilandi.Jumladan, mamlakat “Ta’lim-ta’minot-jihoz” va Andijon viloyat “Ta’lim-ta’minot” korxonalari qoshida Rossiya bilan lingafon, fizika, ximiya kabinetlari, elektr uskunalarini ampermetr, voltmetr, ossillograf, universal to‘g‘rilagichlarni ta’mirlovchi “Maktab-lingofon”, Buxoro viloyati “Ta’lim-ta’minot” korxonasi qoshida esa, kodoskop, epidpaskop, epipproyektor, grafoproyektor, teleskop va filmskoplarni ta’mirlovchi “Maktab-Jihoz-Buxoro” qo‘shma korxonalari ochildi.
Xalq ta’limi vazirligi maktablarni zamonaviy texnika jihozlari bilan ta’minlash masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi, xususan, joriy yilda qishloq hududlarida joylashgan maktablar uchun eng zamonaviy texnika vositalari — 160 komplekt sinf “IBM” kompyuterlari ajratish rejalashtirildi va bulardan 100 komplekti joylarga yetkazildi.Shuningdek, komissiya yig’ilishida yangi ta’lim muassasalarini qurib, ularni foydalanishga topshirish ishlari Respublika viloyatlarida juda sust ketayotganligi ham qayd qilindi.Qoraqalpog‘iston Respublikasida va Andijon, Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent, Farg‘ona viloyatlarida bironta ham maktab binolari foydalanishga topshirilmadi.Shu munosabat bilan, komissiya Qishloq xo‘jalik vazirligi, uning joylardagi viloyat agrosanoat birlashmalari, qator viloyat hokimiyatlari, xalq ta’limi boshqarmalari e’tiborini qishloq joylarida maktab qurilishiga, ularni tezroq foydalanishga topshirishga qaratdi.
Milliy istiqlol yillarida mamlakat hukumati tomonidan qabul qilingan me’yoriy-huquqiy hujjatlar asosida mamlakat qishloq xo‘jaligida agrar islohotlar amalga oshirildi.Qishloqda amalga oshirilgan agrar islohotlar natijasida mamlakatda ko‘p ukladli xo‘jaliklar shakllantirildi.1990 yilda aholi iste’moli uchun zarur bo‘lgan g‘allaning 82 %, kartoshka, go‘sht va go‘sht mahsulotlarining 50 %, sut va sut mahsulotlarining 60 foizi chetdan keltirilar edi.1991–2000 yillarda qishloqda amalga oshirilgan tub agrar islohotlar O‘zbekiston qishloq hayotini yangi shakl va tizimga o‘zgartirib yubordi.Mamlakatda suv tanqisligi hisobga olinib, 1998 yildan boshlab paxtachilikda Isroil texnologiyalari asosida tomchilatib sug‘orish usuli, Andijonlikpaxtakorlar tashabbusi bilan chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasi joriy etildi. Shuningdek, O‘zbekiston kanop, tamaki yetishtirish sohasida ham dunyoda yetakchi o‘rinlarda turadi.Chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yildagi “Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” qarori qabul qilindi.Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan go‘sht va sutning 75 % ini xususiy sektor bera boshladi.O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida fermer xo‘jaliklarining tashkil topishi agrar islohotlarning asosiy mazmunini tashkil etdi.1992 yil O‘zbekiston Respublikasi “Dehqon (fermer) xo‘jaligi to‘g‘risida” qonunning qabul qilinishi uning dastlabki bosqichini belgilab berdi.1998 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Fermer xo‘jaliklari to‘g‘risida” gi qonunining qabul qilinishi mazkur sohaning to‘laqonli rivojlanishi uchun huquqiy asos bo‘ldi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan mamlakat rahbariyati oziq-ovqat muammosini o‘z imkoniyatlarimiz hisobidan hal qilish, ayniqsa, don mustaqilligini ta’minlash masalasini kun tartibiga qat’iy vazifa qilib qo‘ydi.
Mamlakatda paxta yakkahokimligiga barham berildi.Natijada oziq-ovqat xavfsizligi, g‘alla mustaqilligi ta’minlandi.O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida yerlarning suv ta’minoti va meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha 2003–2009 yillarda 801,5 ming AQSh dollari qiymatidagi 21 ta loyiha amalga oshirildi.Amalga oshirilgan bunday tadbirlar natijasida qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligi birmuncha oshdi, fermer xo‘jaliklarining daromadini ko‘paytirish imkoniyati kengaydi.
Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan ishlarning ko‘lamini yanada kengaytirish maqsadida bu sohada zamonaviy sug‘orish tizimlari va energiyani tejaydigan texnologiyalardan foydalanishga, tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan davlat dasturlari ishlab chiqildi.
2008-yilda ijtimoiy soha obyektlarini quruq va foydalanishga topshirish masalalariga ustuvor ahamiyat berilishi natijasida 113 ming 200 o‘quvchiga mo‘ljallangan 169 ta kasb-hunar kolleji va 14 ming 700 o‘rinli 23 ta akademik litsey qurildi va rekonstruksiya qilindi.Shu bilan birga, 69 ta yangi maktab barpo etildi va 582 ta maktab kapital rekonstruksiya qilindi.Shular qatorida 184 ta bolalar sporti inshooti, 26 ta qishloq vrachlik punkti va 7 million 240 ming kvadrat metr turar joy binolari va boshqa obyektlar qurildi.
Vazirlar Mahkamasi qarorini bajarishda boshqa vazirliklar tomonidan ham muayyan ishlar qilindi.Xususan, qishloq aholisining salomatligini yaxshilash masalasiga ham e’tibor kuchaydi.Faqat 1996 yilning 11 oyi mobaynida respublikada 62 qishloq vrachlik punkti ishga tushdi.Shu davr mobaynida 71 ming kvadrat metr savdo o‘rinlari, 27,9 ming kvadrat metr umumiy ovqatlanish shoxobchalari, 1992 maishiy xizmat obyekti qurib foydalanishga topshirildi.
Aholini gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlash borasida ham sezilarli ishlar qilindi.Qishloq aholisini tabiiy gaz va ichimlik suvi bilan ta’minlash yosh O‘zbekiston davlati iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi.
Buni Xorazm viloyati misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin.Viloyatda bu sohada mustaqillikning 5 yili davomida 80-yillarga qaraganda birmuncha o‘sish sezildi. Jumladan, 1992-1995 yillarda 824 kilometr tabiiy gaz quvurlari yotqizilib, 40 ming 700 xonadonga “zangori olov” o‘tkazildi.Vaholanki, 1990 yilgacha gazlashtirilgan xonadonlar 49 mingni tashkil etgan, ichimlik suvi bilan ta’minlashning ahvoli ancha og’ir edi.Binobarin, mavjud ichimlik suvi quvurlari 1990 yilgacha atigi 1000 kilometrni tashkil etgan.
Keyingi 5 yilda 127 kilometr katta diametrli suv haydagich, 902 kilometr ichimlik suvi tarmoqlari qurilib foydalanishga topshirildi.
Aholining tabiiy gaz bilan ta’minlanishi 86,7 foizga, ichimlik suvi hilan ta’minlanishi esa 54,8 foizga yetkazildi.
Orol mintaqasida aholini toza ichimlik suvi hilan ta’minlash muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadbir bo‘lib insonparvarlik xususiyatiga ega edi.
Bu g‘oyat muhim sohada Namangan viloyatida ham ibratli ishlar amalga oshirildi. 1990-yilgacha bo‘lgan davrda viloyat bo‘yicha jami 1480 kilometr gaz tarmoqlari tortilgan bo‘lsa, 1991-1995 yillar davomida 2025 kilometr gaz tarmoqlari foydalanishga topshirildi.Sobiq Ittifoq davrida hammasi bo‘lib 1423,9 kilometr suv uzatish tarmoqlari yotqizilgan bo‘lsa, 1991-1995 yillarda 1039 kilometr shunday tarmoqlar ishga tushirildi.1990-yilgacha hammasi bo‘lib 95,8 ming xonadon gazlashtirilgan bo‘lsa, istiqlol yillarining o‘zidayoq 83,3 ming xonadonni gazlashtirishga erishildi.Birgina 1996-yilning o‘zida viloyatning eng chekka qishloqlari Chodak va Nanayga gaz yetkazib berildi.Qishloqda jslohotlar amalga oshirilishi jarayonida mehnatga yaroqli aholini mehnat bilan band qilish masalasiga ham katta e’tibor berildi.
Buning boisi shundaki, hozirda qishloqda qariyb 2 mln.ga yaqin ortiqcha ishchi kuchi mavjud.Shu bois Respublika Prezidenti qishloqda kichik korxonalar, maishiy xizmat obyektlari tashkil qilish, ortiqcha ishchi kuchini shu sohalarda band qilish vazifasini muttasil sur’atda ta’kidlab kelmoqda.Bu borada 1991-1995 yillarda mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholini ish bilan ta’minlash hukumat Dasturi ishlab chiqildi. Unda ish bilan band bo‘lganlar salmog‘ini 59 foizdan 74 foizga oshirilishi mo‘ljallangan edi, bu bajarildi.Shunday bo‘lsa-da, rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida bu masala hamon dolzarbligicha qolmoqda.
Shu bois Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan Dasturda 1996-2000 yillar orasidagi davrda qishloqda qariyb 2 millionga yaqin yangi ish joyi yaratish, deyarli 950 ming kishini kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish mo‘ljallandi.
1996-98 yillarda qishloq joylarda 631,0 mingta ish joyi barpo etildi.
1998 yilda yaratilgan bu ish o‘rinlarining asosiy qismi iqtisodiyotning qishloq sohasiga (79,4 ming), savdo-sotiq va umumiy ovqatlanishga (54,1 ming), sanoatga (18,4 ming), shuningdek, transport va aloqa sohalariga (10,0 mingta) to‘g‘ri keladi.
1998-yilda qishloq joylardagi yangi ish o‘rinlarining deyarli yarmini shaxsiy faoliyat tarmog‘i tashkil etadi (fermer xo‘jaliklarida — 47,1 ming, dehqon xo‘jaliklarida — 12,9 ming, shaxsiy-mehnat faoliyatlarida — 75,4 ming), 34,0 mingta o‘rinini esa qishloq xo‘jaligiga taalluqli bo‘lmagan xususiy biznes sohasi tashkil etdi.
Natijada qishloq aholisining bandligi tizimi moddiy ishlab chiqarish, savdo-sotiq, umumiy ovqatlanish sohalaridagi bandligi hisobiga oshdi.
Shuni ta’kidlash o‘rinliki, Birinchi Prezident I.A.Karimov va respublika hukumati O‘zbekistonda qishloqni har tomonlama rivojlanlirishga, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida islohotlarni chuqurlashtirish, bu sohaning moddiy bazasi va moliyaviy ahvolini mustahkamlashga, agrar siyosatning ustuvor vazifalarini amalga oshirishga muntazam, doimiy e’tibor bermoqdalar.
Xullas, yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda bugun O‘zbekiston erishgan yutuqlar ko‘p jihatdan respublika hukumatining izchil, sobitqadam siyosati bilan bevosita bog‘liqdir.
Avval boshdanoq islohotlarning har bir qadami puxta o‘ylangan, avvalgi mafkura zo‘ravonligi o‘rnini qonun ustuvorligi egalladi.Xususiy iqtisodiyotga rivojlanish uchun davlat sektori bilan teng sharoitlar yaratildi.Ijtimoiy siyosat esa, aholi turmush darajasini asta-sekin yaxshilashga qaratildi.
O‘zbekistonda milliy iqtisodning eng muhim va ustuvor tarmoqlaridan biri qishloq xo‘jaligi bo‘lib, uning taraqqiyoti boshqa sohalar rivoji uchun poydevor vazifasini o‘tamoqda.Chunki valyuta tushumining 60 foizi, yalpi mahsulot muomalasining 70 foizi qishloq xo‘jaligi sohasiga to‘g‘ri keladi.
Yana shuni aytish kerakki, hukumat tomonidan ko‘rilgan amaliy choralar tufayli 2005-200 yillarda paxtachilik sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi.
Bugungi salmoqli yutuq, keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi sohasini rivojlantirish, dehqon mehnatini qadrlash va rag’batlantirish, yerga, mulkka nisbatan chinakam egalik va manfaatdorlik hissiyotini qaror toptirish va mustahkamlash maqsadida izchil amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, avvalambor fermerlik harakatining ustuvorligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etganining tasdig’i va natijasidir.
2005-2006 yillardagi mavsumlarda tayyorlangan paxta hosilining 85 foizi yerning haqiqiy sohiblariga aylanib borayotgan fermer xo‘jaliklari tomonidan yetishtirilganining o‘zi fermerlik harakatining qanday katta salohiyat va istiqbolga ega ekanini yana bir bor isbotlab berdi.
2007-yilda mamlakatimiz miqyosida fermer xo‘jaliklari soni 126 mingta, ular tasarruftdagi yer maydorni 3 mln 800 ming gektardan iborat.O‘rtacha olganda har bir fermer xo‘jaligiga o‘rtacha 30 gektar yer to‘g‘ri kelmoqda.Ayni paytda qishloq xo‘jaligi sohasiga 1 mln. dan ortiq odam ishga jalb qilingan.
Bunday ijobiy maqsadlarga erishish istiqbolli, ertapishar va serhosil navlar yaratish, ularni iqlim va tuproq unumdorligiga mos ravishda joylashtirish, ilg’or texnologiyalarni joriy etish, qishloq xo‘jaligining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, jumladan, dehqon va fermerlami kredit resurslari, yangi texnikalar, mineral o‘g‘it va boshqa zarur vositalar bilan ta’minlash, turli zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik usullarni qo‘llash kabi ishlarni to‘g‘ri tashkil etilganligi va o‘z vaqtida amalga oshirilgani evaziga bo‘ldi.
Shular qatorida paxta hosilini qayta ishlash, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, eksport talablariga javob beradigan shartlarni qo‘yish, shu tariqa dehqonlarimizning daromadini ko‘paytirish asosiy mezonga aylangani tufayli dunyoda o‘zbek paxtasiga bo‘lgan qiziqish tobora kuchayib bormoqda.
Mamlakatimizda paxtachilik sohasini rivojlantirish strategiyasiga muvofiq keyingi yillarda ikki yuzga yaqin to‘qimachilik korxonasi zamonaviy asosda modernizatsiya qilindi va yangidan barpo etildi.Ana shunday o‘zgarishlar natijasida yurtimizda yetishtirilayotgan paxta hosilining 27 foizi hozirgi paytda O‘zbekiston korxonalarida qayta ishlanib, tayyor mahsulot sifatida chiqarilayotgan bo‘lsa, yaqin kelajakda bu raqamni 55 foizga yetkazish maqsadida yengil sanoat tarmog‘ida aniq dastur bo‘yicha katta ishlar olib borilmoqda.
Hech shubhasiz, iqtisodiyotimizning baquvvat bo‘lib borayotgani qishloq ahlining turmush farovonligini yuksaltirish, barcha viloyatlar, tuman va qishloqlarimizda yangi-yangi korxonalar, ko‘rkam uy-joylar, ravon yo‘llar, yuzlab maktab, litsey va kollejlar, zamonaviy tibbiyot muassasalari barpo etilishi peshona teri bilan qilgan ana shunday mashaqqatli mehnatning mevasi va amaliy namoyonidir.
Buni uzoqqa bormasdan, hozirgi kunda aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasi 84 foizga, tabiiy gaz bilan ta’minlash darajasi esa 81,5 foizga yetgani, faqatgina joriy yilning to‘qqiz oyi mobaynida respublikamiz bo‘yicha 1350 tadan ortiq umumta’lim maktabi butunlay yangicha qiyofa kasb etgani, jumladan 65 ta yangi maktab bunyod etilgani misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin.
Hech shubhasiz, ishlab chiqarish tarmoqlari iqtisodiyotimizning hal qiluvchi sohasi bo‘lmish qishloq xo‘jaligida ish unumi va samarasini oshirish asosida birinchi navbatda qishloq hayotini yangi bosqichga ko‘tarish, shu zaminda yashayotgan odamlarning og’irini yengil qilish vazifalari bundan buyon ham davlatimiz, hukumatimizning doimiy e’tibor markazida bo‘lmoqda.
Odamlarda mulkka bo‘lgan munosabatni o‘zgartirish, dehqonlarimizda yerga egalik hissini shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning izchil amalga oshirilishi natijasida qishloq xo‘jaligi sohasida chuqur o‘zgarishlar ro‘y bermoqda.Qishloq mehnatkashlarining dunyoqarashi o‘zgarmoqda, ularda tasbabbuskorlik, tadbirkorlik, yer hamda suv resurslariga mas’uliyat va tejamkorlik bilan munosabatda bo‘lish kabi fazilatlar yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Hech shubhasiz, bugungi kunda qishloq xo‘jaligi samaradorligini tubdan oshirish, so‘nggi yillarda paxtachilik, g’allachilik va meva-sabzavotchilikda mo‘l hosil yetishtirish, ishlab chiqarish hajmlarining o‘sishida chuqur o‘ylangan va izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar asosiy omil bo‘layotganini barchamiz yaxshi anglaymiz.
Shuni mamnuniyat bilan qayd etish joizki, fermer xo‘jaliklari amalda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy shakliga, uni barqaror rivojlantirishni ta’minlashda yetakchi harakatlantiruvchi kuchga aylandi.
Hozirgi paytda respublikamizda 190 mingga yaqin fermer xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda va ularda salkam 1,4 million kishi mehnat qilmoqda.