Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

Siqim so’zi o’riida uning sinonimi sifatida qisim so’zi ham ishlatiladi: bir
siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo.
Tilim (karch). Bu so’z tilimlamoq fe‘lidan olingan bo’lib, pichoq bilan uzunligiga qarab ma‘lum formada bo’laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo’llaniladi: Qa-rasam, qo‘lida bir tilim xandalak. (0.) Dasturxondan ikki tilim qovun olib bizga uzatdi. Bir tilim go‘sht topiladimi. ' sizdan, Oynisa? Qovun, handalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo’lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so’zi bilan hiooblanadi: Jamilaxon bir karch sovunni olib ko‘cha-ga yugurda. (M, Ism.)
CHimdim. Predmetlar to’dasini (quruq choy va boshqa shunga o’xshash narsalarni) barmoqlab olish o’lchovi chimdam so’zi bi-lan ifodalanadi:
Ikromjon bir chimdim choyni belbog‘ining uchidan olib choynakka tashladi. (S.
Axm.) Bobom bir chimdim nosvoypi olib xidladi, (0.)
Qultum suyuq predmstning (ko’proq suvping) qismini ifo-dalashda ishlatiladigap hisob so’zidir. Qultum va ho‘plam so’zlari bir-biriga snnonnm bo’lib ishlatiladi: Kennoyim si-girining bir sultum sutsni ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir qultum suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir xo‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.)
Bu uyda bir yutum suv xam yo‘q. («Ertak»din.)
Tomchi, qatra. Bu hisob so’zi sultum, ho‘plam so’zlaridan ko’-ra ham oz bo’lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun saxroda yurasiz, bir qatra suv y§Q. (0.) Po‘latjonning kipriklari orasidan ikki tomchi yosh sizib chits~ di. (Oydin.) Ko‘zida bir satra yosh yo‘q edi.
CHaqmoq. Bu so’z yirik iarsaning maydalangan qismini hi-soblashda qo‘llannladi: Atigi bir-ikki chatsmots qandni so‘lim-ga tutqazdi. (0.) U oldidagi dasturxondan bir cha%mo% qand oldi-da, chetidan bir tiiglab choy ho‘pladi. (Oydin.)
Nimta. Bu so’z qismning yarmini ifodalovchi (so’yilgan hay-vonnnng yarmini bildiruvchi) hisob so’zidir: Ulbo‘lsin bir nimta go‘shtni Turashga bsrdi. (Qoraqalpoq hikoyalari.)
To’g’ram. To’g’ralgan narsalarning (ko’proq go’shtni) qismshga hisoblash uchup to‘g‘ram so’zidan foydalaniladi: Otam ikki to‘g‘-ram go‘shtni otashkurakda cho‘qqa tutib kabob qildi. (A. D.) Bir to‘g‘ram nonni og‘ziga solib, choyni xo‘pladi. (S. A.)
Poy. Bu so’z ba‘zi juft predmetlartgipg qismpni hisob-lashda qo’llaniladi: Un to‘kilib, unda bir poy katta kavush.1 ning izi qolibdi. («Ertakyadan.) Poy so’zi ko‘pincha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo’lqop ski juft bezak asboblarining qismipi (birini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak, bir poy bilaguzuk topildi.
Bu hisob so’zi birdan ortiq sonlar bilan qo’llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildnradn. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so‘znni qo’llash mumkin: bir poy zirak— bir toqa, zirak.
Bo’lak. Bu so’z bo‘lmoq fe‘lidan kelib chiqqak bo’lnib, predmetlarning qismini hisoblab ko’rsatadi: Xaltaning ichidan qirq bir bo‘lak yog‘ochdan shilangan cholg‘u asbobini qo‘liga oldi. («Ming bir kecha») Bir bo‘lak go‘sht, bir bo‘lak non oldi.
SHingil. Bu so’z ko’proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis-mini ifodalaydi pa ba‘zan ko’chma ma‘noda ishlatiladi: Oila
a’zolari Oir shangid uzum uzishdan mahrumlar. (S. L.) Bir shingil hazil eshiting.
YUqorpda sanab o’tilgak gfedmetlarning qismvni, bo’lagi-1€p ifodalaydigan
hisob so’zlari odatda kam miqdor bildn-ruvchi sonlar bilan bkrga keladi. 3. To’dalab, guruhlab ko’rsatuvchi hisob so’zlari:
Bu gruppadagi hisob so’zlari predmet yoki shaxslarni to’da-lab, butunlab, guruhlab hisoblash uchun nshlatnladn. Odatda bunday hissb so’zlari oldnda eng kam mshushr bildiruvchi bir so’zi qo’llansa ham, u- so’z ko’p dsgan ma‘poni ifodalaydi. Qi-yoslang: bir gala sush — bir necha qush, bir to‘p odam — bir necha odam va hokazo.
Bu gruppadagi hisob so’zlariga quyidagilar knradi:
Gala. Bu so’z asosan qushlar, parrandalar to’dasini hisob-lash uchui ishlatiladi: Olisdan bir gila o‘rdak uchib kelayotgan edi. (S, Axm.) Hovlilshz tgpasida bir gala turna charx urib aylapayotibdi. (S. Ahm.)
To’p. Bu so’z shaxslar yoki qush va hanvonlar guruhini ko’r-satadi: Bir to‘p qarg‘a har tomonga uchib ketdi. (A. Q.) Bu er-da bir to‘p ayollar majlisni kutib o‘tirishibdi. (A. Q.)