Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

II Bob. Sonning ma`no turlarni belgilash masalasini o`rganish.
2.1 Sonnig adabiy asarlarda qo`llanish tasnifi.
Predmetning son-sanog'i, miqdori va joylashish tartibini bildiradigan so'zlar son deyiladi. Sonlar qancha? necha? nechanchi? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi. Sonlar otga bog'lanadi va ot ifodalagan predmetning miqdorini. tartibini bildiradi: ikki o'rtoq, uch dugona, beshinchi sinf kabi.

Sonlar otga bog'lanmagan holda qo'llanilsa son ifodalaydigan miqdor mavhum bo'ladi. Masalan, ikki karra ikki to'rt. Sonlarning bu xildagi mavhum holda qo'llanilishi arifmetik hisob-kitoblar uchun xosdir.

Sonlar tildagi eng kam tub so'zlari mavjud so'z turkumlaridan hisoblanadi. Binobarin boshqa so'z turkumlaridan son yasalmaydi. Hozirgi o'zbek tilida faol ishlatiladigan 22 ta tub son mavjud: bir, ikki, uch, to'rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to'qqiz, o'n, yigirma, o'ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson, to'qson, yuz, ming, million, milliard.

Qolgan sonlar shu sonlarning o'zaro qo'shilishidan hosil bo'ladi. Masalan. o'n besh, bir yuz qirq, ikki ming birinchi yil kabi.

Sonlar harf bilan ham: o'n, ming, raqam bilan ham: 10,1000 yoziladi. Raqam asosan arifmetik hisob-kitoblarda ishlatiladi. O'zbek tilida sonlanii qo'llashda ikki hil raqamdan foydalaniladi.

Arab raqamlaridan. Bu raqam yillarni, chislolarniifodalashda ishlatiladi: 1999 yil—ayollar yili. 9 may—xotira vaqadrlash kuni.

Rim raqamidan. Bu raqamdan asrlarni, oylarni. s'yezd,konferensiya, sessiya, chaqiriq sanalarini ko'rsatishdafoydalaniladi. VI asr, 10.111.2001 yil, XXI chaqiriq, X sessiyakabi.

Sonlar so'z turkumlari orasida o'zining nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Chunki sonlar ifodalaydigan miqdor tushunchasi mavhum bo'ladi. Masalan,uch, besh, o'n besh kabi sonlarda faqat miqdor tushunchasi bor. Biroq bu miqdor nimaning miqdori ekanligi noaniq, mavhum. Sonlar ot bilan bog'langandagina bu miqdor nimaning miqdori ekanligi oydinlashadi: besh battar, o'n kishi kabi.Sonlar so'z turkumi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega:

Sonlar boshqa so'z turkumlaridan yasalmaydi, biroq sondanboshqa turkumdagi so'zlar yasaladi: bir+ lik (fe'l,) uch+ lik, (sifat)

Sonning muhim morfologik belgilaridan biri turlanmasligidir.Ular ot oldidan kelib, otning miqdorini sanog'ini ifodalab, aniqlabkeladi: besh kishi, o'n otliq, yuz uy.

Sonlar otlashganda ot bilan bog'lanmaydi. Bu hollardasonlar ot kabi kelishik qo'shimchalarini olib gapda ot bajaradigan vazifalarda keladi. Masalan, oltovlon ola bo'lsa og'zidagini oldirar. (Maqol.)

Sonning modal shakllari songa maxsus son shaklini yasovchiqo'shimchalar qo'shish bilan hosil bo'ladi: to'rt + ta, uch+ ala,besh+ov, olt+ovlon, yuz+larcha kabi.

Ko'pincha son bilan ot orasida maxsus sanoq bildiruvchiso'zlar (numerativlar) ishlatiladi: uch kilogramm yog', o'ngektar yen
Sonlarning qo'llanilishi birlik, yuzlik va minglik tizimi bo'yichadir¹¹. O'ndan yuzgacha bo'lgan sonlarni ishlatishda katta sonlardan boshlab aytiladi: o'n besh, ellik uch, to'qson olti. Yuzdan yuqori sonlarni aytishda kichik sonlardan boshlab aytiladi: bir yuz ellik, bir ming to'qqiz yuz ellik.

Sonlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:

1. Ot oldidan kelib aniqlovchi vazifasini bajaradi: O'rta bo'yliyo'g'on gavdali ko'k movut avrali po'stin kiygan, qirq beshyoshlardagi bir kishi kirdi. (A. Q.)

l.Fe'l oldidan kelib hol vazifasini bajaradi. Fikrlar tuyg'ular, o'ylar sonsiz bir -biriga ulashib boradi, chuvalashadi. (O.)

Burda. Bu so’z ko’pincha nonning qismini bildiradi: Har ex~ timilga qarshi qopsonga bir burda non ham qistirib qo‘yda. (S. Ahm.) Jomoliddin dasturxondan bir burda non oldi. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan o‘tmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so’zi ko’chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg’in, horg’in yuz degan na‘noda) ham ishlatiladi: Mamarayim afandining ajin bosgan, qurish-gan bir burda yuzida iljayginga o‘xshagan bir narsa ko‘rindi. (M. Ism.)
Parcha. Bu so’z narsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo’llaniladi. Ko’pincha kichik degan ma‘noni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib otamning o‘ligini ko‘mdi. (Oy-din.) Erda bir parcha essh namat ustida kir ko‘rpacha, xolos. (0.) Otangizdap bir parcha er qolganda, o‘sha qiyinchiliklarni ko‘r-mas edingiz. (A. Q.)
Varaq (sahifa). Bu so’z ko’proq yozilgan yoki yozishga mo’ljal-langan qog’ozlarning qismipi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan turib bir earats sog‘ozni oldi. (S. Axm.) Saida o‘n to‘rt saxifadan iborat qo‘l yozma nutqshsh ko‘rib chiqdi. (A. Q.)
Og’iz. Bu so’z juda qisqa vaqt davom etuvchi kutq protsessi hisobini apglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga-ni keldik. (A. D.) Unsinning yuragiga suvvat bo‘yaadigan bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi bo‘ldi. (A. Q.) Bu hisob eo‘zn ba’zaya fe‘l oldida kelib, harakat-holat ifodalaydi: O‘zim ham siz-larni pig‘ib, ikki og‘iz gaplashmoqchi edim. (A. Q.) Bu haqda bir og‘az aygib qo‘yishimni lozim topmabda. (Mirm.)
Luqma. Bu so’z ba‘zal oshning qismi, ba‘zan ko’chma ma‘poda so’zlashksh protsessishng hismini hisoblash uchup ishlatiladi: Gapiga bir-iksh luqma qo‘shmoqchi bo‘libdi. (Oydin.) CHandir chaynagan kampirdek, bir luqma oshni og‘zida aylaitira be-ribdi. (Oydii.)
Siqim. Bu hisob so’zi aslida siqmoq fe‘lidan yasalgan bo’-lib, to’dadan ma‘lum qismini ajratib olish ma‘posini ang-latadi. U faqat siqimlab ajratish mumkin 'bo’lgan predmet-larki aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir siqim tuz tashlab chayqadi. (A. Q.) Bir siqim chaqa tanga olib unga uzatdi. (A. Q.) Kulala ...oldiga bir siqim jiyda so‘ydi. (A. Q.). Bir sitsim palov qilib berarmikin debman, (0.)