Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

1.2. Sonning gapda qo`llanish usullari.
Miqdor soplar predmetlarni sanash, donalash, tats-simlab yoki taxminlab ko’rsatish uchun qo’llaiadi.
Sonnnng bu turi quyidagicha grammatik xususiyatlariga ko’ra tartib
sonlardan farqlanadi:
— Miqdor sonlar o’ziga xos morfologik ko’rsztkichlarga ega. Tartib sonlar esa -{i)ichn affiksya orqali yasaladi.
— Miqdsr sonlar hisob so’zlari (numerativlar) bilan birge qo’llanadn. Tartib soplar esa bu xil so’zlarsiz ishla- tiladi.
— Mnqdor sonlar juftlanib kela oladi, tartib sonlarda bu xususiyat yo’q.
— Miqdor sonlar birikmali holda uchdan bir, to‘rtdan uch kabi formalarda ishlatiladi, tartib soplar esa bunday qo’llanmaydi.
— Miqdor sonlar -dar affnksyaii olib ko’pincha taxmanan miqdor bnldiradi, tZrtib sonlar esa ba‘zan -lar affiksshsh olib otlatadi, kuvdiknn ifodalovchi ot aazmfasida keladi: Soat uchlarda yig‘ilish yoshlanadi. Qadirning yoshi 30 larda bo‘lsa kerak. Biripchilarga mukofot berildi.
Miqdor sozlar quyidagi turlzrga bo’linadi: 1) sa-n o q s o n l y r; 2) ch a m
a s o i l a r; 3) j a m l o vch i soa-l a r; 4) k a s r s o n l a r.
100-§. Sanoq sonlar. Sano^ sonlar predmetlarnn sanash, donalab ko’rsatnsh va taqsimlash ma‘nolarini bildiradi. Masalan: Har uch bolp bir komanda bo‘lib, buning biri koman-dir bo‘lar mvvn. (A. Q.) Xatni uqiyotganimda, kampir ikka Q0-lani tizzasiga tirab jimgina quloq solib o‘tirdi. (S. Ahm.) SHu xatlardan ikkitasina spe yozgan bo‘lsangiz kerak. (A. Q.) Ikki do‘st yarim tunga qadar suqbatlaishb o‘tirshidi. (E. SH.) Soklarning bu turi boshqa so’zlarga bog’lanmay, mustaqil holda qo’llana oladi. Bu hodisa uning otga yaqinligini ko’r-satadn. Lekin sanoq son predmet ma‘nosiai emas, uning miq- dorini bildiradi⁷.
Uning birlik yoki ko’plikda ekanlngiii ko’rsatuvchi gram-matik kategoriya
ham yo’q. Sonning bu turini mnqdor ma‘no-sinn ifodalashdagi maksimal abstrakt forma deb hisoblash mumkii.
Sanoq sonlar predmetlarai donalab sanash, shuningdek, bir turdagi predmetlariing taqsimini anglatish orqali ham mi^uyur bildiradi. Biror predmetni ikki, uch, besh, o‘n deb sa-nash bilan ularni ikkita, uchta, beshta, o‘nta deb donalab sa-iash orasida deyarli farq yo’q. Sanashda har ikki forma ham ko’pincha byar xil ishlatilaveradi: uch kishi — uchta kishi, o‘n besh kolxoz — o‘i beshta kolxoz.
Sanoq son o’zagiga qo’shiluvchi -ta affnksi har qanday mnq-dorvn ko’rsatuvchya sanoq sonlarga qo’shilib keladi. Bu -ta af-fvksn urg’u olmaydi, urg’u updan oldnngi bo’g’inga tushadi: byoshta kitob, ikkyta portfel, o‘n byoshta gazeta va hokazo.
Sanoq sonning bu turi chiqish kelishigi formasida ham predmetlarni sanash uchun ishlztiladi. Lekin bu holda sanash bnlan birga bo’lish, taqsimlash ma‘nolari ham ifodalanadi: beshtadan, o‘ntadan kabi. Ko’pgina manbalar va darsliklarda -ta affiksini olgaya sonlar dinamik son, -ta + dan affiksla-rini olgan son taqsnm son, bo’lim soya, ulush son deb nomlab kelingan. Bnz ularni sanoq son gruppasiga kiritamiz. CHunki bunday sonlar asosap predmetlarni sanash ma‘nosyann angla-tadi, donzlab ko’rsatish va taqsimlash ma‘nolarn esa, qo’shim- cha ottekkalar, xolos.
Sanoq sonlarnnng bu tiplarini alohida izohlaymnz: Sanoq sonlarga qo’shalib keladigan -ta affiksi predmet-lariing mnqdorini donalab ko’rsatish uchuya ishlatiladn: -Qurt egan bitta bargni uzib Zokir otaga uzatdi. (A. Q.) ...Vir yuz
yoki fe‘l oldida kelishi mumkin. Bu holda ular predmet va harakatning mshuyur belgisini ko’rsatzdi. -ta + -dan affiksi-ni olgan so’zlar oldida ko’p miqdor, guruh yoki to’da bildi-ruvchi so’zlar keladi. Mardikorlar javzoning boshlarida bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi. (A. Q.) Hammamiz bittadan non olsak bas. (0.) Biqinib, nafaslarimizni yutib turib, hayajon. bilan bittadan tosh otamiz.
(0.)
Sonnnng bu turi numerativlar bilan ham qo’llaiishi mum-knn. Numerativlar sanoq son o’zagi + numerativ + chiqnsh keli-shigi qo’shimchasi shaklida ho’llanadi: Dilafruz har qo‘lida ikka donadan gul bilan kelardi. Farruxning kitob javoni-da besh nusxadan sport gazetalari saqlanardi.
-tadan affiksini olgan sonlar ba‘zan sismni bnl-diruvchi son+yig’indipi ko’rsatuvchi son tigshda birnkmali xolda ham qo’llanadi. Masalan: Opamnang qo‘lida ikkitadan to‘rtta kitob.
«Sanoq son + ot» birikmasi o’zaro sintaktik munosabatga knrishganda quyidagn xususiyatga zga bo’ladi: a) birikmaniig ot sismi ega bo’lib, kesim bilan shaxs va sonda moslashadi. Sa-noq son (eganing) aniklovchisi bo’lnb keladn: Besh ki-shi so‘zladi; b) sapoq son eganing sostaviga kiradi: Un-o‘n besh student kelishdi.
Sanoq sonlar qo’shma sifat sostavida keladi. Buiday bi-rikma ko’pincha -li
affiksishg qabul qilzdn: tuqqiz qavatli uy, besh yasharli bo/.a, uch kiyaometrli yo‘l. SHu birkkma -li affiksisiz ^o’llanishi ham mumkiya: besh. yashar bola, un qavat bino, ikki kilometr yo‘l.
Bunday ko’shma sifatlar ichida ke.1gan sanots son bevosita keyingi aniqlanmishga (o’rniga ko’ra uchinchi so’zga) bog’lanmay, o’zidan keyingi so’zga tobe bo’lnb, ular bnrgalikda birnkmali aniqlovchi holida keyingi otga bog’lapib keladi. Bunday bi-rikmalarnnng ikkinchi elemepti ko’pincha numeratnv so’zlardan bo’ladi. Lekln har qanday numsrativlar ham -li affiksini qabul qilib. qo’shma sifat holida kela bermaydi.
Bar so’zi qo’llanishn, vazifasini va ma‘nosiga ko’ra ayrim hollarda boshqa. sanoq sonlardan farqlankb turadi; Bu so’z tub so’z shaklida, affikslarni qabul qilgan holda yokn juft holde qo’llanadn. I. Bir so’zi tub so’z shaklida qo’llanganda:

1. 
   sanoq ma‘nosini anglatnb, predmetning miqdorili bil- dnradi: YAna bir masalani gaplashib olishimiz kerak (0.);
   
2. 
   ot oldida noanihlikni ko’rsatuvchi formapt bo’lib ke- ladi. Bu vaqtda u ma‘lum miqdor ma‘nosi bilan bog’laimay- di: Keng yagrinli bir o‘zbek yigiti so‘zlay boshladi. (0.) Bu misoldagi bir so’zl ham miqdor, ham noanitslikni ko’rsatishi mumkin. Jopli tilda bunday birikma farqlanib turadi: bir so’zi miqdorni ko’rsatsa, logik urg’u oladi (bir kitob); noaniq
   

format bo`linib kelsa, urg’u olmaydi (bir kitob). Bunday hol-
larda bir so’znning aniq oki noaniq miqdor ifodalashinn aniq-lash uchun yuqoridlgi tipli birikmani saratqkchli barnkmaga aylantirkb ko’rksh kerak. Lgar saratqichli birikmaga aylanti-rib bo’lsa, aniq mi^dorsh; qaratqichli birikmaga aylantirib bo’lmasa, noaniq miqdorpi bnldiradi: bir o‘quvchi—■ o‘quvchilar-ning biri. (Bunda annq miqdor ifodalangan.) Bir so’zidan ks-yingi so’z egalik qo’shkmchasnni olgan ot ski ko’rsatish olmoshla-ridan bo’lsa, u donm anpq miqdorni ifodalaydi: bir kitobim; Bu erda bir shu uy qoldi. Noaniqlikni bildiruvchi formant bo’lib kelganda ba‘zai sifat bilan birga birikmaln annqlovchinn tashkil etishi mumkin⁸.
Masalan: qiziq bir kitob;
v) harakatning belgisini bildirib, gapda hol bo’lib kela- di: Maishna bir lapingladi-da, yana ilgariladi. (S. Ahm.) Ba‘zan ma‘ioni kuchaytirish uchun shu xildagn gaplarda kssim takrorlznib keladi: bir urshidi, bir urishdi...; g’) mazmunidan istak apglashilgai gaplsfda biror voqea-hodisaning bejarilishi
mo’ljal qilingapligiin Oildiradn: ertaga bir dam olsam;

4. 
   predmetnnng bir turda yoki jinsdosh ekanlig’nii ifoda- lab, «bir xnl» degan ma‘nopi bildiradi. Masalan: Uning di- rektor Nishonxo‘jaev bilan tili, dili, qilig‘i bar. (Gizeta- dan.) Tiling bilin ko‘nglingni bir tut. Karima bilan Ershn- ning yoshi bir;
   
5. 
   ma‘noni kuchaytirish uchun qo’llaniladn. Bunday vaqtda bir so’zi kuchli bilan aytiladn: Oqsoydan o‘tgana- mizda bir (ham) yomgir yog‘di! (S. Ai.); yo) aniqlovchils birikmaga noaniqlik ottenkasipi qo’shadn: Safarov uii xunuk