Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti tarix kafedrasi

Tadqiqot maqsadi: Oltin O’rda xonligi tuzilishi, rivoji va parchalanishini o’rganish. Xonlikning o’ziga xos jihatlari, mustamlaka xalqlariga qilgan ta’sirini o’rganish.

Tadqiqot obyekti: Oltin O’rda tarixining barcha davrlarida sodir bo'lgan voqealar, jarayonlar, voqeliklar (ko‘rinishlar) ning majmuasidir. “Bilish obyekti” tushunchasi ostida obyektiv voqelik yotadi. Tadqiqot obyekti - bu Oltin O’rda umumiy tarixini tashkil etuvchi barcha jamiyatlar majmuidir. Oltin O’rda xonligi boshlanish tarixi, boshqaruv shakli.

Tadqiqot predmeti: Oltin O’rda xonligining vaqt va makondagi shakllanishidan to tanazzulga uchrab tugagungacha bo’lgan jarayonlarni boshdan kechirgan aniq va konkret jamiyat bo‘lib, umumiy yaxlit holda hamda uni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy tuzilmalar qismlarini, shuningdek bu jamiyatning boshqa aniq va konkret jamiyatlar bilan o‘zaro munosabatlaridir. Bundan tashqari Oltin O’rda xonligining boshqa mo’g’ul xonliklari tuzilmasidan farqlari, o’ziga xos jihatlari kiradi.

Tadqiqot vazifalari:

• 
  Oltin O’rda siyosiy tarixini o’ganish
  
• 
  Xonlikning ijtimoiy -iqtisodiy va madaniy hayotini tadqiq qilish
  
• 
  Oltin O’rda xonligining tugatilishini o’rganish
  

Tadqiqotga metodologik asosi: Milliy davlatchiligimiz tarixini mo’g’ullar istilosi davridagi tarixini xususan Oltin O’rda tarixi orqali Xorazm tarixini o’rganish, o’quvchilarda milliy g’oya va milliy tafakkurni paydo qilish.

I BOB. OLTIN O’RDA XONLIGI SIYOSIY TARIXI
I.1 Mo’g’ullar bosqini. Oltin O’rda tashkil topishi
Mo’gullarning keng istilochilik harakati uning rahbari Temuchin ya’ni keyinchalik Chingizxon nomi bilan bog’liq. Temuchinning mo'g'ullarning ulug' xoqoni sifatidagi o'rni va mavqeyini har jihatdan mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206- yili poytaxt Qoraqurumda bo'lib o'tgan umummo'g'ul Qurultoyi alohida ahamiyatga molik bo'ldi. Qurultoyda Temuchin barcha mo'g'ul - tatar xonlarining ulug' xoni (qoni) deb e'lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. (Chingizxon laqabi turli mualliflar tomonidan turlicha, chunonchi, «kuchli», «qudratli», «toza» yoki dengizlar (Dengizxon), okeanlar hukmdori va xokazo ma'nolarda talqin qilinib kelinadi. «Yaso» mo'g'ul jamiyatidagi mulkiy tengsizlik ifodasi sifatida ko'zga yaqqol tashlanadi. U yangi paydo bo'lgan hukmron tabaqa - tarxonlarga katta imtiyozlar berilishini ko'zda tutardi.¹ Bu haqda biz Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi” kitobidan ham ma’lumotlar olishimiz mumkin:
“Tangri taolo Chingizxonga dinu dunyoviy tadbirlarda shunday akdu farosat bergan ediki, turk sulolasining biror sultoniga nasib etmagan edi. Shu jihatdan u yaso bunyod etdi. Bir necha qoidaga asos soldi, O’z raʼyidan kelib chiqib, kar tadbirga qonun, kar bir gunohga jazo muayyan qildi. Shu jumladan musulmonni qatl etgani qasosga qirq bolish zar taʼyin kildi.²
Chingizxon ulug' xoqon deb e'lon qilingan birinchi kundayoq o'zining eng yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodir, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga tarxonlik yorliqlari beriladi. Chingizxon, ayni paytda, 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta'sis etadi va mingta «dovyurak» jangchilardan tarkib topgan shaxsiy gvardiya tuzadi (Keyinchalik uning soni 10 ming kishiga yetkaziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo'l tartib o'rnatilib, jangovar harbiy safarbarlik ishlari avj oldirib borildi. Bu hol Chingizxonning xorijiy ellarni zabt etishdan iborat o'z oldiga qo'ygan yovuz, agressiv maqsadlarini tez orada amalga oshirishga imkon yaratib berdi. XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo'shni davlatlar va xonliklarni birin - ketin bosib olishga kirishadi. Agar 1206- yilga qadarbepoyon Go'bi sahrosidagi qavm - qabilalar itoatga keltirilgan bo'lsa, 1206 - 1211- yillar davomida Sibir va Sharqiy Turkiston xalqlari(buryat, yoqut, oyrat, qirg'iz va uyg'urlar) bo'ysindiriladi. Mo'g'ul sarkardasi Xubiloy Yettisuvning shimoliy hududlarini ishg'ol etib, bevosita Xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlashib boradi. 1211- yilda uyg'urlar yeri istilo etilgach, Chingizxon Xitoyga hujum boshlaydi. 1215-yil boshlariga kelib Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg'ol etiladi. 1217-yilda Xuanxe daryosining shimolidagi barcha yerlar mo'g'ullar tasarrufiga o'tadi. Ayni chog'da, 1218-yilga kelib g'arb tomonda Yettisuv hududining qolgan qismi ham egallanib, mo'g'ullarga tobe bo'ladi. O’tiror voqeasi va undan keyin Chingizxon elchisi Ibn Kafroj Bugʻroning oʻldirilishi, Movorounnahrga Chingizxonning bostirib kirishi uchun bahona boʻldi. Bu yurishda Chingizxon dastlab Sharqiy Turkiston va Yettisuvni zabt etdi. 1219-yilning kuzida Chingizxon xorazmshoh saltanatiga qarshi yurish boshladi. Jami askari 200 mingga yaqin boʻlgan moʻgʻullarga uygʻur xoni Idiqut va Olmaliq hukmdori Sig’noq teginlar ham oʻzlarining harbiy kuchlari bilan qoʻshilgan edi¹. Besh oylik qamaldan so’ng O’tiror egallandi. 1220-yil Buxoro ham egallanadi. Xorazmshohlar davlati bosib olingach, moʻgʻul jangarilari oʻz kuchini yirik savdo va madaniyat markazlari boʻlmish Balx, Hirot, Marv va G’azna kabi shaharlarga yoʻnaltiradi. Ammo bu yerda ular Jaloliddin Manguberdinnnt qattiq qarshiligiga uchraydi. Moʻgʻul qoʻshinining atoqli jangchilari Jaloliddinga qarshi tura olmaydilar. Moʻgʻullarning Parvon dashtidagi magʻlubiyatidan keyin Chingizxon harbiy harakatlarni shaxsan oʻzi boshqaradi. Chingizxon G’aznaga lashkar tortadi. Jaloliddin esa urushsiz Sind (Hind) daryosi sohillariga chekinadi. Daryo boʻyida 1221-yilning noyabrda ikki oʻrtada qattiq jang boʻladi. Moʻgʻullarning pistirmaga qoʻygan 10 ming nafarli saralangan lashkari jang oqibatini hal qiladi. Raqibining jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon uni taʼqib qilish fikridan qaytadi. 1225-yilga kelib, moʻgʻul qoʻshinlarining asosiy qismi Moʻgʻulistonga qaytib ketdi. Chingizxon o'z hukmronligining so'nggi davrlariga kelib, 1224- yilda o'z qo'l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o'rtasida taqsim qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi sohillaridan g'arbga tomon to «mo'-g'ullar otining tuyog'i yetgan joygacha» bo'lgan yerlar, Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli -g'arbiy qismlari to'ng'ich o'g'li Jo'jiga, Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahr yerlari Chin-gizning ikkinchi o'g'li Chig'atoyga berildi. Uchinchi o'g'il O'qtoyga esa G'arbiy Mo'g'uliston va Tarbag'atoy yerlari ajratildi, Kenja o'g'il va voris Tuliga Mog'uliston, Xitoy va Qirg'iziston yerlari meros qilib berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib olib, Oltin O'rdaga asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) Movarounnahrning qator hududlari ham uning ta'sirida bo'lgan. Oltin O'rda Jo’chi ulusi deb atalgan bo'lsa-da, Jo’chi o'zi Oltin O'rda davlatining taqdirida hech qanday rol o'ynamagan. Aniqroq aytganda, birinchi xon Sharqiy Evropani bosib olgan va shu bilan Botuxon — Oltin O'rdaning asoschisi bo'lgan. Uning hukmronligi davri 1237dan 1256gacha bo'lgan yillar. Biz bilamizki, u nafaqat istilochilik yurishlari etakchisi, balki, shubhasiz, yangi tashkil etilgan davlatning yirik tashkilotchisi edi. Bu alohida, yangi paydo bo'lgan uluslar Chingizxonning yagona imperiyasi bilan mustahkam aloqada bo'lib, uning asosiy qismlari sifatida kirib kelgan vaqt edi. Botuxon Chingizxon (1227) vafotidan keyin eng mas'uliyatli yillarda harakat qilish kerak edi. U Buyuk Xan Ugede (1229-1241) ostida imperiya hayotida faol shaxs bo'lib, faol ishtirok etdi.¹ Bu haqda “To’rt ulus tarixi kitobida shunday deyiladi: “Botu xon ibn Juchixon otasining vafotidan sung ulug bobosi Sohibqironi a'zam Chingizxoni muazzamning xukmi bilan oyog’ini Dashti Qipchok saltanatining taxtiga qo’ydi. Botuxon o’z otasining qo’l ostida bo’lgan, ammo uning o’limidan so’ng Soxibqironi a'zam Chingizxoni muazzam avlodiga nisbatan bo’yin tovlagan Olon, Rus, Bulgor, Chеrkas, Qrim, Ardoq yurtlarini amakisi O’qtoyxon yordami bilan yana kul ostiga kiritdi.² Mo’g’ullarning sharqiy yevropaga yurushlari Botuxon va Subutoy baxodir boshchiliі ida l227-yil boshlanadi. Istilochilar usha yilning qishida Ryazan knyazligiga bostirib kiradi. Ryazan knyazining Vladimir va Chernigovlardan yordam so’rab yoborgan muroja’atlari eʼtiborsiz qoladi. Knyazlikning Yevpatiі Kolovrat boshchiligida tuzulgan so’ngі 1700 kishilik drujinasi partizanlik usuliga o’tib, qator janglarda dushmanga talofat keltirsada vaziyat o‘zgarmaydi.
Vladimir knyazi Yuri Veselodovichning katta qo’shin to’play olmay dushmanga qarshi yuborgan alohdida xarbiy bo’linmalari ketma-ket mag’lubiyatga uchragan. 1238-yilning fevralida mo’gullar shaxarni qіsqa qamaldan so’ng eggallab, vayron qiladi. Shahar talanib, ko’plab kishilar asrlikka olib ketiladi. Knyazning so’nggi harbiy kuchlari 1238-yil martida Sit daryosi yaqіnidagi jangda yengilib, Yuriy xalok bo’ladi. Shundan song, mo’g’ullar Gorjok shahrini egallab, aholisini qirib tashlaydi. Kozrlsk shahrini olib, aholisini olib aholisini qirg’in qiladi.
Vladimirning yangi knyazi Yaroslav Vsevolodovich (1238-1246) qishloq xo’jaligi va shaharlarni tiklashga kirishadi.¹ Uch yil davomida rus davlatlari knyazliklarining tarqoq kuchlari bosqinchilarga katolik Evropani qo'llab-quvvatlashga umid qilmasdan qarshilik ko'rsatdilar, lekin Rossiyaning ko'p qismi mag'lubiyatga uchraganidan keyin ham 1261 yilgacha faol qarshilik davom etdi. Ota-bobolarimiz qahramonlik mo''jizalarini ko'rsatdilar. ming bilan, ikkitasi zulmat bilan. "dala janglarida, qal'alar devorlarida va partizan otryadlarida. 1258 yilda Yareslavl yaqinida knyazlar Andrey va Yaroslav Yaroslavich qo'shinlari mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, mo'g'ullarga uyushgan qarshilik deyarli to'xtatildi. Uning yagona shakli qal’alarni himoya qilish edi. 1285 yilda Dmitriy Aleksandrovich tomonidan Andrey Gorodetskiy armiyasi tarkibida O'rda otryadining mag'lubiyati bilan. Qirqinchi yillarning o'rtalariga kelib, bosib olingan rus erlari Oltin O'rda tarkibiga kirdi - Karpatdan Obning yuqori qismigacha cho'zilgan ulkan harbiy imperiya. G'oliblar o'z hududida qattiq ma'muriy va siyosiy nazorat o'rnatdilar, mag'lub bo'lganlarga chidab bo'lmas o'lpon qo'ydilar.²
Mo'g'ul imperiyasining hayotida Berkexon hukmronligi davrida imperiyaning o'zi, xususan, Oltin O'rda uchun katta oqibatlarga olib kelgan. 1259da Munke xon vafot etdi. Uning o'limi mo'g'ul imperiyasi hali bilmagan qiyinchiliklarga sabab bo'ldi. Xon hukumati uchun kurash Munke, Hubilay va Arigbug o'g'illari o'rtasida boshlandi. Ikkala aka-uka xon deb deb e'lon qilindi: Shimoliy Xitoyda Hubilay, Mo'g'ulistondagi Arigbuga. Bu kurash imperiyani butunlay zaiflashtiradi. Ikki uy — Chagataya va Ughedea, - Munke igraw-pgae ikkinchi darajali roli ostida, g'am ishlatiladi va Juchids Movarounnahrda har qanday ta'sir yo'qotgan va ularning harbiy birliklari pi mansabdor bilan tark etishga majbur bo'lgan, buning natijasida, ularning sobiq ulus qaytarib 1 uning chegaralari. Bratyamr o'rtasidagi kurash Mo'g'ulistonni tark etgan va poytaxtni Qoraqorumdan Shimoliy Xitoyga Pekinga ko'chirgan Hubilay g'alabasi bilan yakunlandi. Bularning barchasi Berkexonning hayoti davomida sodir bo'ldi. Bu voqealar mo'g'ul imperiyasining butunlay parchalanishiga olib keldi.
Oltin O’rda Hubilayxon qarorgohi Pekinda uzoq edi va u erdan keng imperiyani boshqarish deyarli mumkin emas edi. Oltin O'rda va boshqa uluslarga kelsak, ular o'z mulkdorlarini yashadilar hayot, ularning manfaatlari bor edi va xanlar ularni maksimal mustaqillik uchun qidirdilar. Aslida, hukmronligining oxirida Berkaxon faqat nominal ravishda Buyuk Xon Xubilayni tan oldi. Oltin O'rda aslida mustaqil davlatga aylandi.