Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Mavzuning o’rganilganlik darajasi.Charlz Darvin 1881 yilgi ishida -O'simliklarda harakatlanish kuchi- atrof-muhit o'zgarishi, ayniqsa tropik reaktsiyalar bilan bog'liq bo'lgan o'simliklar harakatlari tasvirlangan. Biroq, ushbu harakatlar asosidagi mexanizmlar o'sha paytdan to hozirgi kungacha turli mualliflar tomonidan tasvirlangan.
Kurs ishining maqsadi.O’simliklarning harkatlanish guruhlaridan nastiyaning turlari bilan tanishish, nastiyaning o’simliklardagi xususiyatlari, vazifalari va funksiyalarini aniqlashdan iborat
Kurs ishining vazifasi.O’sishning nastik harakatlanish shaklining barglar, novdalar va novdalar, gullar, moyaklar va ildizlarda qanday tartibda borishini va uning ahamiyatini aniqlahdan iborat
Obyektisifatida nastik harakatlanish guruhiga kiruvchi barcha o’simliklarni olish mumkin.
Predmeti. O’simliklarning nastik harakatlanish turlaridan fitonastiya, gidronastiya, seysmonastiya va boshqa nastiya guruhlari predmet sifatida olinadi.
Qo’llanilgan metodlar:
- Kuzatish metodi
- Tatqiqot metodi
Kurs ishining hajmi va tuzilishi.Kurs ishining tarkibi kirish, ikkita bob, xulosa, glossariy, foydalanilgan adabiyotlar, dars ishlanmasidan iborat. Kurs ishining hajmi 35 betni tashkil etadi.

I BOB. O’SIMLIKLARDA O’SISHNING NASTIK HARAKATLARI VA UNING XILLARI
1.1-§Nastik harakat haqida tushuncha
Nastik harakat o'simliklarning ayrim a'zolari tomonidan ko'rsatilgan egrilik harakatining yana bir shaklidir. Bu tarqoq tashqi stimullarga javob sifatida yuzaga keladi. O'simlikning yo'nalishiga ta'sir qilmaydigan qo'zg'atuvchi diffuz stimul deb ataladi. Nastik harakatdagi javob yo'nalishi ogohlantiruvchi yo'nalishdan mustaqildir.Nastik harakat "Nasties" deb ham ataladi. Yorug'lik va teginish kabi tashqi stimullar nastik faoliyat uchun javobgar bo'lgan muhim omillardir. Shunday qilib, o'simliklar tashqi qo'zg'atuvchilarga javoban yomonlikni ko'rsatadi, lekin ogohlantiruvchi yo'nalishga emas. Shuning uchun bu yo'nalishsiz harakatdir. Nastik harakat o'sish harakatini ko'rsatishi yoki ko'rsatmasligi mumkin. Ushbu post asosan nastik harakatning ta'rifi, asosiy nuqtalari, mexanizmi va turlarini misollar va diagrammalar bilan muhokama qiladi.Bu o'simlik to'qimalari ichidagi maxsus motor hujayralari hajmining elastik o'zgarishi tufayli o'simlikdagi teskari harakatni anglatadi. Bu yuqori o'simliklar hujayra hajmi va turgor bosimining o'zgarishi tufayli egrilik harakatini ko'rsatadigan yana bir tur. O'simlikning tashqi stimulga bo'lgan munosabati odatda yo'nalishsizdir. Turgor bosimining o'zgarishi tashqi ogohlantirishlarga javoban barglar va gulbarglarning ochilishi va katlanishi kabi nastik harakatlarni osonlashtiradi.Bu qo‘zg‘atuvchining har tomonlama ta’siri natijasida o‘simliklarda paydo bo’ladigan harakatlanishdir. Bulardan nisbatan tabiatda keng tarqalgani niktinastik harakat bo’lib, kun bilan tun almashinuviga bog’liqdir. Masalan, ko‘pchilik gullar ertalab ochiladi, keshqurun esa yopiladi. Ayrimlari (nomozshomgul) aksincha kechasi ochilib, kunduzi yopiq bo’ladi. O‘simlik barglari ham kun va tunga qarab o‘z harakatini o'zgartiradi. Ayrim o‘simliklarda nastiyalar hujayralarning notekis o‘sishi natijasida yuz beradi. Agarda yuqori organlar (barglar, gultojibarglar) juda jadal o‘ssa ularning yerga tomon egilishi - epinastiya ro‘y beradi. Buning teskarisida esa tepaga tomon о‘sish-giponastiya ro‘y beradi. O‘simliklarda u yoki bu qo‘zg‘atuvchiga nisbatan nastik harakatlar foto-, termo-, gidro-, nikti-, xemo-, tigmo-, seysmo-, travmo- va elektronastiyalarga bo’linishi mumkin. Umuman o‘simliklardagi nastik harakatlar ular organlarining himoyasiga (barg og‘izchalarining yopilishi) yoki narsalami olishga (barg mo‘ylovchalarining harakati) qaratilishi mumkin.


1.1.1-rasm O‘simliklarda gajaklar hosil bo'Iishining turli bosqichlari (V.V.Polevoy, 1989).
Nastik harakatlar ogohlantirishlarga (masalan, harorat, namlik, yorug'lik nurlanishi) yo'nalishsiz javobdir va odatda o'simliklar bilan bog'liq. Harakat turgordagi o'zgarishlarga bog'liq bo'lishi mumkin. Turgor bosimining pasayishi qisqarishga, turgor bosimining oshishi esa shish paydo bo'lishiga olib keladi. Nastik harakatlar tropik harakatlardan farq qiladi, chunki tropik reaktsiyalar yo'nalishi qo'zg'atuvchining yo'nalishiga bog'liq, nastik harakatlarning yo'nalishi esa stimulning holatiga bog'liq emas. Tropik harakat - bu o'sish harakati, ammo nastik harakat o'sish harakati bo'lishi mumkin yoki bo'lmasligi mumkin. Ushbu javoblarning tezligi yoki chastotasi stimulning intensivligi oshgani sayin ortadi. Gullarning ochilishi va yopilishi (fotonastik javob), evglena, xlamidomonalarning yorug'lik manbasiga qarab harakatlanishi bunday javobga misol bo'ladi. Ular "-nasty" qo'shimchasi bilan nomlanadi va ogohlantirishlarga bog'liq bo'lgan prefikslarga ega.

1.1.2-rasm Nasik harakatlar

1.2-§ Nastik harakat mexanizmi va uning turlari
Turgor bosimi, shuningdek, hujayradagi suv tarkibiga qarab, o'simlik hujayralarining qattiqligini aniqlaydi. Shuning uchun hujayra ichidagi va tashqarisidagi erigan va erituvchi konsentratsiyasiga qarab, hujayra loyqa yoki bo'sh bo'lishi mumkin.Maxsus motor hujayralari, ya'ni pulvinus ichidagi ekstensor va fleksor hujayralar ekzozmoz va endosmoz kabi jarayonlar orqali qisqaradi va bo'shashadi. Ekzozmoz hujayrani bo'shashtiradi va barglarning buklanishi yoki yopilishiga olib keladi. Aksincha, endosmoz hujayrani turg'un qiladi va varaqlarning tekislanishiga olib keladi.Ekstansor hujayralar varaqalarni ochish paytida yuqori turgorni va varaqalarni yopish paytida past turgorni boshdan kechiradi. Ekstansor hujayralardan farqli o'laroq, fleksor hujayralar teskari o'zgarishlardan o'tadi. Ekstansor va fleksor hujayralarining yo'nalishi o'simlik turiga qarab bargning aaksiyal yoki adaksiyal yuzasida bo'lishi mumkin.

1.2.1-rasm Nastik harakat mexanzimi
Barglarning yoki gulbarglarning yopilishi ekstansor hujayralarining qisqarishi yoki fleksor hujayralarining kengayishi tufayli suv, kaliy va xlorid ionlari hujayradan chiqqanda sodir bo'ladi. Aksincha, barglar yoki gulbarglarning ochilishi ekstansor hujayralarining kengayishi yoki fleksor hujayralarining qisqarishi tufayli suv bilan birga kaliy va xlorid ionlari hujayra ichiga kirganda sodir bo'ladi.Turgid ventral hujayralar va bo'sh dorsal hujayralar holatida pinnulalar yoki varaqalar ochiladi. Qorin bo'shlig'i kamroq turgidli va dorsal hujayralar ko'proq bo'lsa, pinnulalar yoki varaqalar ichkariga buriladi.O'simliklardagi nastik harakat asosan tashqi ogohlantirishlarga javoban sodir bo'ladi. Biroq, o'simliklar ichki o'sish stimullariga javoban nastizmni ham ko'rsatishi mumkin."Turgor harakati" va "Nasties" - nastik harakatning muqobil atamalari. Yorug'lik va aloqa - bu ba'zi o'simliklar yomon ko'rsatadigan odatiy tashqi ogohlantirishlar. Bundan farqli o'laroq, o'simlikning ichki gormonlar va ferment tizimlariga o'sishi va harakati ichki o'sish stimuli bo'lib xizmat qiladi. Kurtakning ochilishigacha va nihoyat uning to'kilishiga qadar rivojlanishi avtonom yoki ichki yo'naltirilgan nastik harakatni ko'rsatadi.
Yorug'lik, harorat, aloqa va boshqalar kabi tashqi stimullarning o'zgarishiga javoban barglar va gulbarglarning yopilishi va ochilishi paratonik yoki tashqi yo'naltirilgan nastik harakatni ko'rsatadi. Tropik harakatdan farqli o'laroq, o'simliklardagi nastik faollik bir xil javobni keltirib chiqaradi va shu bilan butun o'simlik organiga ta'sir qiladi. Nastik harakatlar tropik harakatlarga qaraganda nisbatan tezroq.Fotonastik, niktinastik va termonastik - yorug'lik stimuliga javob beradigan uch turdagi o'simlik harakati. Haptonastik va seysmonastik - bu kontakt, kuchli shamol va boshqalar kabi mexanik ogohlantirishlarga javob beradigan nastik harakatlarning ikki turi. O'simlikning barglari va barglari kabi tekis tuzilmalari asosan nastik harakatga uchraydi.

1.2.2-rasm O’simliklarda nastik harakat mexanizmi
Nastik harakat turlari
Rag'batlantirishga qarab, turgor va o'sish harakatlari ba'zi o'simliklarda uchraydigan noxush hodisalardir. O'simliklar turgor bosimi va hujayra hajmining o'zgarishi orqali turgor harakatidan o'tadi. Fotonastika, termonastiya, niktinastiya, seysmonastiya va haptonastiya turgor harakatlaridir. Bundan farqli o'laroq, o'simliklar giponastiya, epinastiya va aylanma kabi nastik o'sish harakatlarini ham ko'rsatadi.

• 
  Epinastiya: tepadagi o'sishdan pastga egilish, masalan, og'ir gulning pastga egilishi.
  
• 
  Giponastiya
  
• 
  Fotonastika: yorug'likka javob
  
• 
  Nyctinastiya: tunda yoki qorong'uda harakatlar
  
• 
  Chemonastiya: kimyoviy moddalar yoki ozuqa moddalariga javob
  
• 
  Gidronastiya: suvga javob
  
• 
  Termonastiya: haroratga javob
  
• 
  Seysmonatika: zarbaga javob
  
• 
  Geonastika/gravinastiya: tortishish kuchiga javob
  

Eponastiya - Organning yuqori qismidagi o'sishning kuchayishi tufayli o'simlik qismining pastga egilishi natijasida paydo bo'ladigan *nastic harakat. Bu ko'plab gullarning ochilishida sodir bo'ladi, chunki braktlar va perianth qismlari jinsiy a'zolarni ochish uchun pastga egilib qoladi. Epinastiya, shuningdek, petiole egilgan barglarda ham paydo bo'lishi mumkin, shunda barg yuqoriga emas, balki erga ishora qiladi. Giponastiyani solishtiring.Biz hammamiz bilamizki, ko'plab o'simliklar har kuni quyosh yo'lidan borish uchun harakat qiladi (fototropizm), ba'zida o'simliklarning harakati tasodifiyroqdir. Ular nastik harakatlar deb ataladi. Epinastiya nastik harakatdir. Giponastiya epinastiyaga qarama-qarshidir.Og'ir gul yoki mevaning og'irligi mexanik epinastiyaga misoldir. Vaqt o'tishi bilan, meva yoki gulning og'irligi pastga qarab tortilganda, poyaning yuqori qismi uzunroq va tezroq ortadi. Eng og'ir atirgul pastga qarab o'sib boradi. Gerbitsidni haddan tashqari purkash ham og'ir epinastiyaga olib kelishi mumkin. Bu o'sish, ko'plab mashhur gerbitsidlar sintetik auksinlar (o'simlik gormonlari) bo'lib, o'simlikning o'zini o'zi o'sishiga olib keladi.Agar sizning pomidor o'simliklaringiz pastga qarab jingalak barglarni ko'rsatsa, sug'orish o'rtasida tuproqni quritish uchun ko'proq vaqt kerak bo'lishi mumkin.

1.2.3-rasm Epinastiya: o’simlikning egilib o’sishi
Epinastiyaning eng keng tarqalgan sababi etilendir. Etilen gazsimon o'simlik gormoni bo'lib, mevalarning pishishiga yordam beradi. Bu vaqtinchalik yoki doimiy suv toshqini holatlarida omon qolishning asosiy taktikasidir. Keling, tushuntiraman. Ildizlar suv bosganida, ular men talaffuz qila olmaydigan aminokislota hosil qiladi, ammo botaniklar uni ACC deb atashadi. Carpentaria palma daraxti tojining egilishi ACC etileni asosiy sababdir. ACC ksilemani yuqoriga ko'tarib, etilen gaziga aylanadi. Ushbu etilen ildizlarni qo'zg'atuvchi ildizlarga bog'laydigan ichi bo'sh naychalar hosil qilish uchun rag'batlantiradi. Bu mayda ildizlar va naychalar o'simlikka kislorod olish uchun ishlatiladi. Etilen ta'sirining boshqa belgilariga xloroz, qalinlashuv poyalari, barglarning yo'qolishi va deformatsiyalangan yoki bekor qilingan gullar kiradi. Etilen gazidan epinastiya yomon parvarishlangan propan yoki tabiiy gaz isitgichlari bo'lgan issiqxonalarda etishtirilgan o'simliklar orasida keng tarqalgan.