Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

3.3. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishni tashkil 
etishning an‘anaviy va logistik yondashuvlari 
 
Materiallarda ehtiyojni rejalashtirish – bu materiallarda vaqtni 
ehtiyojiga taalluqli bo‘lgan va talab etiladigan mahsulotning chiqarish 
grafiki va miqdorini aniqlaydigan rejalashtirish sistemasidir. 
Ishlab chiqarish jarayoni – ishlab chiqarish resurslarini 
bog‘lanishi. Ishlab chiqarish sikli – ishlab chiqarish jarayo‘nida detallar 
yoki bajariladigan ishlarni boshidan oxirigacha bo‘lgan kalendar vaqt 
oralig‘i. Ishlab chiqarish sikli tayyorlash, ishlab chiqarish va yig‘ish 
jarayo‘nlari davrini o‘z ichiga oladi. 
Ishlab chiqarishni rejalashtirish: 
-zarur mahsulotni miqdorini rejalashtirish; 
-mahsulot ishlab chiqariladigan oradagi vaqt oralig‘ini 
rejalashtirish; 
-ishlab chiqarish uchun xomashyo va jihozlar bilan taminlashni 
rejalashtirish; 
Jadval ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish vaqtini aniqlaydi. 
Jadvalni tuzish maqsadi – umumiy ishlab chiqarish maqsadiga 
erishish uchun resurslardan foydalanishni optimallashtirish. 
Vaqt normasi – aniq ishlab chiqarish sharoitlarida ishlarni 
bajarish uchun zarur bo‘lgan ilmiy asosli chiqimlarni ishchi vaqti. 
Detallar guruhi – bir xil detallarning miqdori. 
Optimal detallar guruhining o‘lchami – tashkilotda yarim 
mahsulotni ishlab chiqarishni saqlashdagi asosiy chiqimlar orqali 
aniqlanadi. 
Dispetcherlashtirish o‘zida doimiy operativ nazoratni va ishlab 
chiqarishni doimiy uzluksiz o‘sishini tashkil etadi. 
Umuman olganda “ishlab chiqarish” so‘z birikmasi bir necha 
mazmunda ishlatiladi. Masalan: 1) moddiy ne‘matlarni yaratishning 
ijtimoiy jarayoni; 2) mustaqil tashkilot; 3) yirik tashkilot yoki 
aksiyadorlik jamiyati tarkibidagi ishlab chiqarish birligi; 4) korxonadagi 
asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarni o‘z ichiga oluvchi 
ishlab chiqarish jarayoni. 

---

71 
Korxonalarda moddiy oqimlarning harakati davrida turli logistik 
operatsiyalar yordamida mehnat predmetlari bo‘lgan xomashyo, 
materiallar, yarim fabrikatlarni tayyor mahsulotga aylantirish jarayoni 
amalga oshiriladi. 
Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati asosini ishlab 
chiqarish jarayoni tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish 
odamlar, ish qurollari va mehnat predmetini moddiy ne’mat yaratish 
uchun yagona jarayonda birlashtirish, hamda asosiy, yordamchi va 
xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarni mutanosib holda samarali kelishtirishni 
nazarda tutadi. 
Maqsadli mohiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonlarini asosiy, 
yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarga bo‘lish mumkin. 
Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari – xomashyo va materiallarni 
mazkur korxona uchun asosiy hisoblangan mahsulotga aylantirish 
jarayonlaridir. Bunda mahsulotni tayyorlash texnologiyasi muhim. 
Yordamchi ishlab chiqarish jarayonlari asosiy ishlab chiqarish 
jarayonlarining me‘yorda amalga oshishini ta‘minlaydi. Bu kabi ishlab 
chiqarish jarayonlari o‘z mehnat predmetiga ega bo‘ladi. Odatda, ular 
asosiy ishlab chiqarish jarayonlari bilan parallel ravishda amalga 
oshiriladi (ta‘mirlash, qadoqlash, asbob-uskuna xo‘jaligi). 
Xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish jarayonlari asosiy va 
yordamchi ishlab chiqarish jarayonlarining me‘yorda kechishiga sharoit 
yaratadi. Ular o‘z mehnat predmetiga ega bo‘lmaydi, odatda asosiy va 
yordamchi jarayonlar bilan ketma-ket amalga oshiriladi (xomashyo va 
tayyor mahsulotlarni tashish, ularni saqlash, sifatini nazorat qilish). 
Sanab o‘tilgan jarayonlarning mutanosibligi ishlab chiqarish 
jarayoni samaradorligini belgilaydi. 
Ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etishda ikki yondashuv 
mavjud: an‘anaviy va logistik. Ushbu konsepsiyalarning farqlanishini 
ko‘rib chiqamiz. 
Uzoq vaqt davomida amalda bo‘lgan ishlab chiqarishni an‘anaviy 
boshqarish konsepsiyasida mahsulotga bo‘lgan talabning bozordagi 
o‘zgarib turishi ushbu mahsulotlarning zaxirasi hisobiga tartibga solib 
turilgan. Ishlab chiqarish doimiy- o‘zgarmas ritmda mahsulot yaratgan 

---

72 
bo‘lsa, tayyor mahsulotlar zaxirasi “har ehtimolga qarshi” qabilida 
yaratilib borilgan. Ishlab chiqarishni boshqarishning bu usulida katta 
miqdordagi mablag‘lar hali talab etilmagan mahsulot zaxiralarini 
yaratishga sarflangan, bundan tashqari bu zaxiralarni saqlash xarajatlari 
tannarxni oshirishga olib kelgan. Zaxirada turgan mahsulotlarning 
ma‘naviy eskirishi yuz bergan. Korxona konservativlik botqog‘iga botib 
boravergan. 
Ushbu konsepsiyada ishlab chiqarishni tashkil etish va 
boshqarishda mavjud quvvatlardan yuqori darajada foydalanishga 
intilib, mahsulot tannarxini tushirish maqsad qilib olingan. 
Ishlab chiqarishni logistik boshqarish konsepsiyasi quyidagi asosiy 
holatlarni o‘z ichiga oladi: 
– 
ortiqcha zaxiralardan voz kechish; 
– 
asosiy transport-omborxona operatsiyalarini bajarishg a 
ketuvchi ortiqcha vaqtdan voz kechish; 
– 
xaridorlar buyurtmasi bo‘lmagan mahsulotni ishlab chiqarishdan 
voz kechish; 
– 
asosiy asbob-uskunalarning bekor turishini bartaraf etish; 
– 
brakka umuman yo‘l qo‘ymaslik; 
– 
noratsional zavod ichi tashuvlarini bartaraf etish; 
– 
ta‘minotchilarga hamkor sifatida qaralishiga erishish. 
Yuqoridagilarga e‘tibor beradigan bo‘lsak, unda ishlab 
chiqarishni 
logistik 
boshqarish 
“vaqtida 
ishlab 
chiqarish 
konsepsiyasi” talablariga ko‘proq mos kelishini kuzatish mumkin. 
Vaqtida ishlab chiqarish – falsafiy konsepsiya hisoblanadi. Bu 
falsafa zaxiralarni kamaytirish hisobiga noishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishni nazarda tutadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida moddiy oqimlarni boshqarish ikki 
xil yondashuvga asosan amalga oshiriladi: “uzatuvchi” tizim va 
“tortuvchi” tizim. 
Ishlab chiqarish jarayonida moddiy oqimlar harakatini 
“uzatuvchi” tizimga asosan tashkil etishning chizma ko‘rinishi quyida 
keltirilgan: 

---

73 
Bu tizimda ish joyiga keluvchi moddiy resurslar oldingi ishlab 
chiqarish zanjiridan buyurtmaga asosan kelib tushmaydi. Moddiy oqim 
har bir keyingi zanjirga boshqaruv markazidan keluvchi topshiriqqa 
(komandaga) asosan uzatiladi. 
Hozirda korporatsiyalarning aksariyatida ishlab chiqarish 
logistikasining ushbu tizimi amal qiladi. Bu tizimga quyidagilar xos 
bo‘ladi: 
1. 
Talabning zudlik bilan o‘zgarishi yoki ishlab chiqarishdagi 
kechikishlar holatida ishlab chiqarishni qayta rejalashtirish juda 
mushkul. Natijada ortiqcha zaxiralar vujudga kelishi mumkin. 
2. 
Boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish me‘yorlari va 
moddiy zaxiralar parametrlari bilan bog‘liq holatlarni sinchiklab 
o‘rganishlari murakkablashadi. Natijada ishlab chiqarish rejasi ortiqcha 
zaxiralarni ko‘zda tutishga majbur bo‘ladi. 
3. 
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot partiyasi hajmini tezlik 
bilan o‘zgartirish murakkab vazifa hisoblanadi. 
“Tortuvchi” tizim yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni 
bartaraf qilish uchun o‘ylab topilgan. Bu tizimda detal va yarim 
fabrikatlar oldingi texnologik operatsiyadan keyingisiga zaruriyatga 
ko‘ra uzatiladi. 

---

74 
Avtomatlashtirish jarayonini muvaffaqiyatli bajarish, ayniqsa 
xaridlar logistikasi, tadbirkorga quyidagi masalalarni hal qilishga imkon 
beradi: 
• raqobatchilardan qo‘shimcha ustunlikka ega bo‘lish; 
• kompaniyaning har bir (!) xodimining mehnat unumdorligini 
oshirish; 
• O‘zbekiston bozoridagi lahzali o‘zgarishlarga (sanksiyalar, 
valyutaning o‘zgarishi, neft narxlarining o‘zgarishi va boshqalar) zudlik 
bilan javob berish; 
• biznes jarayonlarini optimallashtirish; 
• soliq hisobotini bosh og‘rig‘isiz topshirish.