Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

her asnna-ustin (G ‘ .Ormanov). Bu misollarda buyruq shakllari istak, tilak
ma'nolarini ifodalash uchun qoTlangan. Quyida esa buning aksi. ya'ni
istak formalarining buyruq formalari m a'nolarini ham anglata olishini
ko'ramiz: u yg\ kocyp kitgyhiq. Bizma э1 qatarisida oz tirikciligimizni
qilsaq bolmamdu (Q.Toxtamov). Qoz. Javga qatal bolayiq, xaliq qa arm
solayiq (Jambul). Turkm. yeri bu gyrrw ji bes edeli (B.Purliyev).
Keltirilgan misollar buyruq va istak formalarini bir-biridan ajratmay,
birgalikda olib o ’rganish m a'qulligini asoslaydi.
2. Agar buyruq shakllarini (II va III shaxc) alohida grammatik
kategoriya sifatida buyruq m ayli deb ajratsak, istak mayli deb nomlangan
kategoriya faqat I shaxs shakllaridan iborat bo:lib qoladi. —ay affiksi bilan
yasalib, faqat I shaxsgagina ega bo‘lgan shakllarni alohida grammatik
kategoriya sifatida ajratish to‘g‘ri boTmaydi.
A.N.Kononov istak mayli hozirgi o‘zbek adabiy tilida -gay affiksi
bilan ham vasalishini ta'kidlagan. Ayni chog‘da -gay affiksi bilan yasalgan
shaklning bugungi kunda uslub talabi bilan qo41anishini qayd qilgan.90
Haqiqatdan ham -gay (-gay, -qay, -kay) bilan yasalgan shakllardan
hozir o ‘zbek, qozoq. turkman tillarida ham badiiy uslub talabi bilan
foydalaniladi. Shu bois -gciy affiksini istak mayli shakli sifatida qarash
to‘g'ri emas.
0 ‘zbek va turkman tillarida buyruq va istak m a’nolari quyidagi
usuharda ifodalanadi:
1. Sintetik usul. Bunga har uch shaxs shakllari kiradi. Bu shakllar
birgalikda “buyruq-istak mayli” nomi bilan yuritiladi.
2. Analitik usul. Bunga bir necha analitik shakllar kiradi:
a) -gu kel- (masalan o‘zb. olgim keladi, uyg". algum kelidu, qoz. aligim
keledi; turkman tilida: alasim gely-эг);
b) -sa ekan, -sa edi;
d) -gay edi;
e) -sa idi //yedi (bu shakl faqat qozoq tilida uchraydi).
0 ‘zbek, uyg'ur va qozoq tillarida buyruq-istak mayli paradigmalari

quyidagicha: Birlik I. negiz -г- - (a) y, -(a) y-in

_ _ _

Ko‘plik I. negiz + -(a) y-lik

90 Кононов A.H. Курсатылган acap. -Б.263.
115

II. negiz+intonatsiya; negiz +