Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

sokaktan “ko'chadan”, inekten “sigirdan”; tuv. taygadan, aydan, civeden
“archadan”, dastan "toshdan", iyastan “yog'ochdan”;
2) oltoy, xakas, shor tillarida -day//-doy//-tay//-toy//-nay//-no\7
shakllari: attay, sostay “so'zdan”, m alday “moldan"', tayyay, shor. meney
“mendan”, seney “sendan", anay “undan”;
3) yoq. -tan //-ttan//-ton shakllari: tastan “toshdan”, oyurtan
“o'rm ondan”, tabattan “bug'udan”, borotton “bo'ridan”;
4) chuv. -tan //-ran: lajaran “otdan", xularan “shahardan”, varmandan
“o'rmondan”, uramran “ko'chadan”, manran “mendan” shakllari ishlatiladi.
Turkiy tillarda chiqish kelishigi shakli nisbatan keyingi davrlarda
reallashgan bo'lib, m a’lum davrlargacha, masalan, O'rxun-enasoy
bitiklarida, bu kelishik o'rnida ham o'rin-payt kelishigi shakli qo'llangan.
Qadimgi turkiy til yodgorliklarida chiqish kelishigi cheklangan o'rinlarda
kuzatiladi,
Vosita kelishigi. Vosita kelishigi shakli -я; undoshdan keyin: -in /-in //
-uni/tin affikslari bilan ifodalanadi. Vosita kelishigi turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlariga xos bo'lgan. Bu kelishik qadimgi turkiy til
yodgorliklari, “Qutadg'u bilig” va “Devonu lug'otit turk” asarlarida keng
qo'llangan.
76
Vosita kelishigi qurol, vositani bildirgan, ya’ni ish-harakatning amalga
oshuvi vosita kelishigidagi so'z ifodalagan narsa orqali sodir bo'lgan ini
anglatgan: Ol bicaqin sancdi - “U pichoq bilan sanchdi” (DLT);
Vosita kelishigi birgalikni bildirgan, ya’ni ish-harakatning birgalikda
bajarilishini anglatgan: Turub barsa avga xilin, qoldasin — “Ovga o‘z
tengi va do‘sti bilan borsa...” (QB).
Ish-harakatning bajarilish usuli, holatini bildirgan: Ezgulikin kel,
esizlikin kelma - “Yaxshilik bilan kel, yomonlik bilan kelma” (DLT).
Vosita kelishigi hozirgi turkiy tillarda o‘rin-payt ravishlari tarkibida
saqlanib qolgan: olt. dazin “bahorda”, kuzun “kuzda”, tunun “tunda”,
boshq. qisin “qishda”, yazin “yozda”; qoz.jazin “yozda”, qisin “qishda”,
xak. casxizin “bahorda”; yoq. kihin “qish”, sayin “yoz”, kuhun “kuz”.
Ta’kidlash joizki, qadimgi turkiy tilda makon m a’nosini ifoda etuvchi
shakllar keng tarqalgan, makon tushunchasini bildiruvchi kelishik shakllari ham yetarlicha boigan. Keyinchalik bu shakllar miqdor jihatidan
kamaygan.
Ayrim turkiy tillarda kelishik qo‘shimchalari so‘zning unli yoki
undosh bilan tugashiga ko'ra farqli ko‘rinish (fonetik variant)ga ega
bo'ladi. Chunonchi, qirg'iz tilida tushum kelishigi unlidan so'ng -ni,
undoshdan so'ng -di shaklida, jo'nalish kelishigi esa unlidan so'ng -ga,
-ga, -go, undoshdan keyin -ka, -ко, -ke, -ki variantlarida qo'shiladi.
Boshqird tilida so'z o'zagi r, v, y, z tovushlari bilan tugasa, kelishik
qo'shim chasi z tovushi bilan boshlanadi: -zin, -za (- ga).
Turk tilida tushum kelishigining qo'Uanishi o'ziga xos. U, asosan,
ikki shaklga ega: ~i va -ni. Agar -i shakli unli bilan tugagan so'zga
qo'shilsa, у tovushi orttiriladi: odayi (xonani). Bu, shu olmoshlari ga
esa singarmonizm talabi bilan -nu shaklida qo'shiladi: bunu, sunu kabi.
Shuningdek, unli bilan tugagan so'zlarda bir -y tovushining qo'shilishi
boshqa ayrim kelishik qo'shimchalariga ham xos: su-y-a (suvga), ne-y-in
(nimaning) kabi.
Kelishik qo'shimchalarining funksional-semantik xususiyatlari turlicha, bu holat turkiy tillarda o'ziga xosliklarga ega. Yoqut tili kelishiklarga boy til hisoblanadi.