Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

-ga tarzida, jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga qo'shilganda - kci
tarzida talaffuz qilingan.
Jo‘nalish kelishigi affiksi qattiq va yumshoq shakllarini qoTlashdagi
72
singarmonizm qonuniyatining buzilish hollari, asosan, XIX asr yozuv
yodgorliklari tiliga xos bo‘lib, boshqa tillarning ta’siri bilan izohlanadi.
Jo'nalish kelishigining -ga//-ga shakli III shaxs shaklidagi so'zlarga
qo'shilganda egalik affiksi bilan kelishik affiksi o'rtasida n undoshi
orttirilishi mumkin. Bunday hollarda n sonor undoshi bo'lgani uchun
jo'nalish kelishigi -ga yoki -ga shaklida qo'shiladi: unga.
Ill shaxs egalik shaklidagi qattiq o'zakli so'zlarga jo'nalish kelishigi
affiksining -na shaklida qo'shilishi qadimgi turkiy til bitiklari va eski
turkiy til obidalari, xususan, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg'u bilig” asari
tilida kuzatiladi.
Jo'nalish kelishigining -a//-na shakli o 'g 'u z guruhidagi turkiy tillar
uchun xos bo'lib, bu tillarda qadimdan jo'nalish kelishigi uchun shu shakl
qo'llanadi (unli bilan tugagan so'zlarga -ya//-yci shakli qo'shiladi). Bu
shakl hozirgi ayrim o'zbek shevalarida, jumladan, Xorazm shevalarining
o 'g 'u z guruhida mavjud: basima, basma.
Turkiy tillar taraqqiyotining dastlabki davrlarida jo'nalish kelishigining -qaru-kciru//- qari/-kari// -ra /-ru shakllari ham iste’molda b o'lgan. Bu affikslar keyinchalik grammatik m a’nosini yo'qotib, so'zning
ajralmas qismiga aylangan va bunday so'zlar ravish yoki yordamchi
so'zlar turkumiga o'tgan. Qadimgi turkiy yodgorliklar tilida ham bu
shakllarningm a’nosi chegaralangan bo'lib, asosan. bir narsa-predmetning
boshqa narsa-predmet (obyekt) tomonga yo'nalishini ifodalagan. Keyingi
davrlarda -gciru//-gari, -qaru//-kari affiksi tasqan, ickari kabi so'zlar
tarkibida saqlangan bo'lib, bu so'zlar hozirda ravish turkumiga o'tgan. Bu
jarayon ancha qadimdan boshlangan. Masalan, O'rxun-enasoy bitiglarida