Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

emgan- “zahmat chekmoq”, “qiynalmoq” (NAL,708); yavutqa- “yaqinlashtirmoq", “yaqin keltirmoq” (NAL,208); tuqun- “tutashmoq"; buq-
“yashirinmoq“.
Tuslangan fe’llar turkiy tillarda kishilik olmoshlari bilan birga qo'llanish xususiyatiga ega. Fe’l zamonlarida semantik-funksional xususiyatlarning turlicha bo‘lishi, modellari bilan farqlanishi qadimgi tilda
bu elementlarning ko‘p bo‘lganligidan dalolat beradi. Bu shakllarning
aksariyati chuvash tilida saqlanib qolgan. Masalan, chuvash tilida kelasi
zamonning -acak//-lik shakli mavjud (-ar shakli yo‘q). Fe’lning noaniq
shakli turkiy tillarda —maq, -as, -rga,-gal elementlari orqali, chuvash
tilida esa -maskan qo‘shimchasi orqali hosil qilinadi.
Mayl kategoriyasi. Turkiy tillarning aksariyatida, jumladan, o'zbek,
uyg‘ur, qozoq. turkman tillarida buyruq va istak m a’nolarini ifodalovchi
shakllar munosabati masalasi bir qator tadqiqotlardayoritilgan. Jumladan,
M.A'lamova turkiy tillardagi buyruq-istakmayli xususiyatlari, shakllarini
o'zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman tillari misolidatahlil qilgan.78
0 ‘zbek tilida buyruq va istak mayllari, dastlab, birgalikda, yaxlit
butunlikda qaralgan.79 Keyingi davrlarga kelib, o'zbek tilshunosligida
buyruq va istak mayllari mustaqil. bir-biridan ajrotilgan holda qarah
boshiadi. Hozirgi buyruq-istak shakllari buyruq m aylPyoki istak-buyruq
mayiisl deb keltirilgan. Buyruq iiiayliga II va III shaxs, istak mayliga esa I
shaxs shakllari kiritilgan82. Ba'zi manbalaraa istakmayllarigabirinchi shaxs
sha; i'aridan tashqari -gay affiksi bilan yasaigan shakllar ham qo'shilgan8J.
и Аъламова М. Туркий тилларда буйруц-истак майли // Узбек тили ва адабыёти.-
Т.,1966.-т .-Б. 30-34.
и Турсуиов К, Мухторов Ж., Рахмапгуллаев Ш. Хозирги узбек адаоий тили.
Морфология ва лексикология.-!, 1965. -Б.81.
SJFy-.чомов A.F. Феъп.-Т., 1954.-Б.44 —49.
47 Боровков А.К. Краткий очерк грамматики узбекского языка. Узбекско ■ русский
словарь,- .М. 1953. -С. 708.
>2ТурсуновУ., Мухторов Ж. Хозирги замом узбек тили. Морфология. -Самарканд.
I960.-Б. 120 — 177: Хужаев Т. Хозирги залюн узбек тияида буйрук; майли,- Филол.
фан. ном.дисс.-Самарканд. 1963; Турсуиов Р. Хозирги залюн узбек т т ида феъл
майллари системаси " Тилшуносликка ва адабиётшуносликка оид тадкикотлар,-
Т, 1965, -Б. 133: Батырова М. А. Повелительное наклонение глагола в русском языке.
Дисс. .докт. филол. наук. -Т., 1966.
Й3 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка,- М-Л..
1960. -С. 205-208: 234-236.
113
Uyg‘ur tilshunosligida ham uchala shaxs shakllari “buyruq p e il
isligu ciliri” deb nomlangan. Keyingi paytlarda esa uyg‘ur tilida ham
buyruq va istak (xalas) fe’llari ajratildi84. E.Najip buyruq va istak fe’llarini
birgalikda buyruq-istak mayli, deb qarashni m a’qul topadi8S.
Qozoq tilida buyruq va istak mayllari alohida, mustaqil holda olib
qaraladi: buyruq mayliga uchala shaxs shakllari, istak mayliga esa -gay
affiksi bilan yasalgan shakllar. shuningdek, " algisi k eled i”, “a ls a y e d i”,
“a lsa ig iy e d i” kabi analitik shakllar kiritiladi86.
Turkman tilida ham, dastavval, buyruq va istak shakllari bir buyruq
mayli deb qaralgan87. Keyinchalik, buyruq va istak mayllari ajratilgan.88
Turkman tilida buyruq va istak mayllarining qaysi shakllarni qamrab
olishi masalasida bildirilgan fikrlar xilma-xil. Rus va turkman tillari
qiyosiy grammatikasida buyruq maylining II va III, istak maylining esa I
shaxs shakllaridan iborat ekanligi ko‘rsatilgan89. M.A’lamova E.Najip va
boshqa tadqiqotchilarning turkiy tillarga oid material lari asosida buyruqistak shakllarini (uchta shaxs shakli nazarda tutilgan) bir buyruq-istak
mayliga biriktirishini m a’qullagan hamda fikrini quyidagicha asoslagan:
1. Buyruq va istak ifodalovchi uchta shaxs shakllari m a’no jihatdan
o‘zaro uzviy bogTangan bo‘lib, “sof buyruq ifodalovchi” deb ataladigan
II shaxs shakllari o ‘rni bilan istak, iltimos m a’nosini ifodalay oladi, buni
III shaxs shakllari to ‘g ‘risida ham aytish mumkin. Shuningdek, I shaxs
shakllariningham, ba’zan, istak o'rnida talab, qaror qilish, ishnibajarishga
undash kabi m a’nolarni ifodalay olishi m a’lum boTadi. Bu xususiyat
faqat o'zbek tilidagina emas, boshqa turkiy tillarda ham kuzatiladi.
Uyg‘. Oyymiif nuri, kecisi ocmas cirigi, kundizi camsisi bolgin
(Q.Toxtamov). Qoz. Al, bayirim, qos aytisip, qohy qistim, jaulardirj keltire
м Шамиева А., Садвацасов F. Уйгур тили грамматикиси. - I цисм,-Алмута. 1963.-Б.
165-173; Кайдаров А.. Краткий грамматический очерк уйгурского языка. Уйгурско
- русский словарь. -Алма-Ата, 1961. -С. 3-314.
“ Наджип Э.Н.Современный уйгурский язык. -М, 1960.-С. 92.
86 Д'аа/ргг цазак, mini. Алматы, 1954. -С. 304—318; Современный казахский язык.
Фонетика и морфология. -Алма-Ата, 1962. -С.332 - 348; Сауранбаев Н.Т. О
категории лица повелительного наклонения //Известия АН КазССР, 1954. -С. 36
- 3 7
s Байлыев X., Сопыев Г. Грамматика. -Ашгабат, 1946.-С.126.
№ Хэзирки заман туркмен дили,- Ашгабат, 1960. -С. 390-391.
89 Сравнительная грамматика русского и туркменского языков. Фонетика и
морфология,- Ашхабад, 1964. -С. 154-159.
114