Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

Turkiy tillarda egalik tushunchasi. Turkiy tillarda o'zakning unli
yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik qo'shimchalari turli variantlarda
qo'shiladi. Egalik qo'shimchalarining variantlari singarmonizm nisbatan
77
ko‘proq saqlangan tillarda o ‘zaklarning qattiq-yumshoqligiga ko‘ra ham
farqlanadi. Egalik shaklini olgan so'z oldidan qaratqich kelishigi shaklidagi so'z qo'llanadi. Shunga ko'ra, ba’zi olimlar bu hodisalarni birbiriga bog‘laydilar. Qadimgi bobo til davrida qaratqich kelishigi va old
qo'shimchalarning bo'lmaganligi turkiy tillarda egalik qo'shimchalarini
vujudga keltirgan, degan fikrlar ham mavjud.
Turkiy tillarda qarashlilikni ifodalash usullari, asosan, ikki yo'l: egalik
qo'shimchalari va morfologik-sintetik usul orqali reallashadi.
' Turkiy tillarda egalik qo'shimchalari va sonning ko'plik shakli quyidagi umumiy xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1. Birlik sondagi I shaxsda turkiy tillarga xos egalik qo'shimchalari
mushtarakdir. Shu bilan birga, shaklidagi unli и tovushiga
aylanishi mumkin. Bu shaxsning ko'plikdagi -miz shakli ko'pgina turkiy
tillarda -biz; yoqut tilida -bit/-bit (agabit "mening o ta m ”), tuva tilida
-vis/-vis shakllarida qo'llanadi ,
2. II shaxs birlik qo'shimchalari turk, gagauz, ozarbayjon tillarida -n,-
in shaklida qo'llanadi. Ammo chuvash tilida bu shakl qadimgi holatini
saqlagan: ogilig-vil-u (sening o'g'ling). Ko'plikda asosan -gig / / -niz
shakli, turk, gagauz, ozarbayjon tilida -mz/-niz, tatar, boshqird. qumiq
tillarida -giz / / -giz shakli mavjud. Sibir tillarida ancha farqli: chuvash
tilida - ->; yoqut tilida -gt;-xt, oltoy tilida -gir, -xir shaklida uchraydi . Bu
affikslar qadimiy shakllarning o'zgarishi natijasida shakllangan.
3. Ill shaxsning qadimgi variantlari saqlanib qolgan. Tuva, xakas,
shor tillarida -si> zi ga o'tgan: kimezi fkemasy; boshqird tilida -hi:
otahi (otasi). Olimlar -si shaklining ajratish m a’nosi borligini ta’kidlab,
grammatik shaklning kelib chiqishini shu m a’no bilan izohlaydilar.
Egalik kategoriyasiningevolyutsiyasi to ‘g'risidagifikrlardamunozarali
o'rinlar bor. Shulardan biri egalik shakllarining kishilik olmoshlari bilan
genetik aloqasidir. Ayrim turkologlar fikricha, egalik affikslarining ayni
vaqtda shaxs va son m a’nolarini ifodalashi ularning kishilik olmoshlari
asosida paydo bo'lganligini к о 'rsatadi. E galik k ateg o riy asi keng
m a’noda q arash lilik m a’n o sining ifodalanishidir, bu hodisaning
turkiy tillarda aniqlik va mavhumlik m a’nolari bilan bog'liqligi ham bor.
Bu kategoriya ko'pgina agglyutinativ tillarda, masalan, m o'g'ui, ural,
tungus-manchjur, shuningdek, eron tillarida ham uchraydi.
78
V .M .N asilov, B.A.Serebrennikov tadqiqotlarida egalik affikslari
kelishik qo‘shimchalari va so‘z y aso v ch ilar bilan b o g ‘liq lik d a tah lil
etilgan.
Qadimgi turkiy tilda o'zakning unli yoki undosh bilan tugashi, qattiq
-yumshoqligiga nisbatan egalik qo‘shimchalari turli variantlarda bo‘lgan:

B irlik 1 - m,- 'm/im 11 -h, -hig III -i, - s ’/ -si

K o ‘plik I - bz/biz, - Ъ ’z/ - ibiz II - ’igiz, - siz. Ill -i

B ulg:or, chuvash, yoqut, uyg‘ur tillari turkiy tillarning umumiy
xususiyatlarini nisbatan to iiq saqlab qolgan tillar hisoblanadi. Mazkur
tillarda egalik affikslarining qadimgi tizimi saqlanib qolgan:

B irlik I - m, - im, im II -n.-uj, it), -g, -ig,- ig III -i, -i, -si, - si

K o ‘pIik I- biz,-biz,- ibiz, -ibiz II - rjiz, -ijiz, ujiz, irjiz, -giz, - giz,-igiz, -igiz III -i, -i, -si, -si

Chuvash tilida otlar rus tilidan farqli o‘laroq I, II, III shaxs birlik va
ko‘plikdagi tegishlilik qo‘shimchalarini qabul qiladi. Bu affikslar kishilik
olmoshlaridan kelib chiqqan b o iib , narsa-buyumning kim gayoki nimaga
tegishliligini bildiradi: menga, senga, unga, bizga, sizga, ularga, I shaxs
tegishlilik affikslari undoshlardan keyin -yem, unlilardan keyin esa -m
shakllarini qabul qiladi.
Turkiy tillarda egalik tushunchasi haqida quyidagilarni umumlashtirish mumkin:
1.Turkiy, qadimgi german, m o‘g‘ul tillarida egalik shakllari sifatida
kishilik olmoshlari keladi. Kishilik olmoshlaridan ayrim egalik affikslari
shakllangan. Bunda fonetik o ‘zgarishlar kuzatiladi: mcmirj olmoshi -m
shakliga qadar, sa-пщ - y shakliga qadar qisqargan. Bu fonetik o‘zgarishda
nafaqat tovush, balki bo'g'inlar tushishi ham kuzatiladi.
2. Egalik affikslarining eng qadimiy ko‘plik shakli -z: m +z=m yz,
ij+ z= ijyz-
79
3. C.Y.Malov tasnifida eng qadimgi turkiy tillar sifatida qayd etilgan
bulg'or, uyg‘ur, chuvash, yoqut tillarida egalik qo'shimchalari asosga
to’g'ridan to‘g ‘ri, kelishik qo'shimchalaridan oldin qo'shiladi va bu tartib
barcha turkiy tillar uchun umumiy hisoblanadi.