Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

(osко “muzga”; qaraim. ataga, atqa “otga”, m aa “menga”; qirg'. m alga
“molga”, tongo “to'nga”, m aga “menga’’; yoq. dalga “suruvga”, qisqa
“qizga”, kyolge “ko'lga”, inaxka “sigirga”, qunayya “ho'kizga”, bihiexe
“bizga”, q.qalp. atasina “otasiga”;
2) xakas tili va dialektlarida -gaa //-qaa//-xaa//-ka: xaska “o'rdakka”,
tagaa “tog'ga”, saga “senga”, aga “unga", palaaga “bolaga”;
3) o 'g 'u z tillari, qisman oltoy, xakas, shor tillarida -a//-ya: ozarb.
adam a “odamga”, gapiya “eshikka”, saa.se “senga”; gag. kira “dalaga”,
sokaa “ko'chaga”, bana “menga”; turkm. gecaa “echkiga”, durnaa
“turnaga”; xak. taga “tog'ga”;
4) chuvash tilida -a //—na//-ya: xira “dalaga”, xulana “shaharga”.
Tuva tilida jo'nalish kelishigining o'ziga xos shakli mavjud: -ce //je. -
ce qo'shimchasi barcha jarangsiz undoshlar va m, n, q sonorlaridan so'ng,
-je qo'shimchasi g, y, r undoshlaridan keyin qo'shiladi: xemce uglanmr
“datyoga bormoq”, xelce cooksulaar “ko'lga yaqinlashmoq”, bajiyce kirer
“uyga kirmoq”, sugnu busce xuuldurar “suvni bug'ga aylantirmoq”.
Turkiy tillarda taba ko'makchisining variantlari jo'nalish kelishigi
qoshimchasi o'rnida va unga sinonim tarzida qo‘ llanadi: -tiva//-tive//-tuva//~
tuve//-diva//-dive//-duva//-duve: dagdiva “tog'ga”, kijidive “odamga”,
ottuva “olovga”, xunduve “quyoshga”. shor. Men kayaga tebe attim “Men
qoyaga tomon otdim”; tat. kicke taba “kechga tomon”, urmanga taba
“o'rmonga tomon”; qum. bazarga taba “bozorga tomon”.
74
[
• Q ‘rin-payt kelishigi. 0 ‘rin-paytkelishigi -da/Z-da/Z-ds//-do; -Та//- tsZZ
ta/Z-to, //-la//-lo//-za//-zo//-sa//-so//-na//-no affiksi bilan ifodalanadi: olt.
tuda “tog‘da”, emde ‘“dorida”, tosto “toshda”, qaasta “qog'ozda”, biste
' “bizda”; boshqird. qazza ’‘g'ozda”, dalala “dalada”, qalala “shaharda”,
bizza “bizda”; chuv. lajara '‘otda”, xidara “shaharda”, vermanda
f “o‘rmonda”, surda “botqoqda”, ulaxra “to'qayda”, pirda “bizda”, unra
“unda”; yoq. manna “shu yerda”, sumarma “mana shu yerda”, i'time “ana
u yerda”, sonno “aynan o'sha yerda”. Bu affiks tarkibidagi undoshning
jarangli yoki jarangsiz holda kelishi odatda shu affiksni qabul qiluvchi
so‘zning qanday tovush bilan tugashiga bog'liq bo‘ladi, ya’ni unli
‘ va jarangli undosh bilan tugagan so'zlarga jarangli -daZ-dci shakllari
qo‘shiladi: qalada, uyquda, kozgiida, tasqarida, ickciridd, suvda, bagda,
yolda, bazarda, yerda kabi. Jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga esa
jarangsiz -fa// -ta shakllari qo'shiladi: yurtta, esikta, qislaqta kabi.
0 ‘rin-payt kelishigi affiksi III shaxs egalik shaklidagi so‘zlarga
qo'shilganda, egalik affiksi bilan kelishik affiksi o ‘rtasida n undoshi
orttiriladi. Bu xususiyat qadimgi turkiy bitiglar tili uchun ham xos bo'lgan.
Butunning qismi, to ‘da yoki guruhning m a'lum b o iag i ajratib
ko‘rsatiladigan hollarda ham chiqish kelishigi o'rnida o ‘rin-payt kelishigi
shakli qo'Uanishi mumkin. O'rin-payt kelishigining bunday xususiyati
X III-X IV asarlarga oid yozuv yodgorliklari tiliga xos bo‘lib, keyingi
davrlarda ayrim turkiy tillarda uchraydi.
Bu kelishik qo‘shimchalarining -za, -la shakllari boshqird tilida,