Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

-q (-k),-x к о 'rsatkichi: yoq. talax, qum. talaq L‘taloq”, yoq. qumax shor.
qumaq “qumlar”. Bu ko‘rsatkich —liq // lik murakkab affiksi tarkibida
ham uchraydi: chuv. yuminlix “dubzor”, qad. turkiy t. asliq “ozuqa, don”.
-/ ko'rsatkichi alohida affiks holida, deyarli, uchramaydi, tofalar
tilidagi ubaliski “opalar” (uba “opa”), ahaliski “akalar” (aha “aka”) kabi
so'zlar tarkibida kuzatiladi.
-I ko'rsatkichi o‘rin-joy otini yasovchi -liq //- lik, -laq /7- lak\ jamlovchi
son hosil qiluvchi -la//-le, -lan hamda -lar//-ler ko‘plik qo‘shimchasi
tarkibida keladi: tat. qayiliq “qayinzor”, chuv. xirlix “qarag‘ayzor”, qad.
turk. atlaq “otlar”, itlaq “itlar to'dasi”, bilgcihuk “donishmandlar”; olt.
ekile “ikkala”, ucule “uchala”, xakas. altalan “oltovlon”.
-m ko'rsatkichi ham murakkab affikslar - taqsim son, tartib son
shakllari tarkibida uchraydi: ozarb. ucam-ucam “uchtadan", birimci
“birinchi”, ikimci “ikkinchi”, iiciimcu “uchinchi”, beslamci “beshinchi’.
Chuvash tilidagi tartib son shakli bo'lgan -mec qo’shimchasi tarkibida
ham -m ko’plik ko'rsatkichi mavjud: ikkemec “ikkinchi”.
-H ko'rsatkichi jamlash olmoshi tarkibida: barm “hamma”, jamlovchi
son tarkibida: q.-balq. ucavlan “uchovlon” kuzatiladi. Qadimgi turkiy tilda
-gun ko'plik shakli uchraydi: iniyigun “ukalar”, ikagiin “ikkala”, ucagiin
“uchala”; oglan “o'sm irlar”, ercin “erlar”, qirqin “qizlar, joriyalar".
-r ko'rsatkichi asosan -lar tarkibida uchraydi: tuva va xakas tillarida
adujar “otlaringiz”, olt.adagar “otalaringiz”, dohgar “yo'llaringiz”,
qirg‘. alasiyar “olasizlar”. Chuvash tilidagi ko'plik ko'rsatkichi -sar
tarkibida ham -r kuzatiladi: xurinsar “qayinzor” .
-.V ko'rsatk ich i chuvash tilidagi -sar, -sem tarkibida saqlanib qolgan.
3 Лбдурасулов Ё. Туркай т т ларнш г циёсий-тартий гралшатикаси.-Т. :Фан, 2009,-
Б .86.
64
Jamlovchi son qo'shim chasida ham -s ko'plik ko‘rsatkichi mavjud:
iksimir "ikkalamiz”.
-c ko'rsatkichi turkiy tillardagi barca olmoshi tarkibida kuzatiladi:
turkm. bdrca, q.qalp. barsa “barcha”.
-s ko'rsatkichi turkiy bobo til davrida qayd etiladi: adas / / - atas '‘ota
- bolalari bilan”, anas (ona - bolalari bilan).
Birlik hozirgi turkiy tillarda nol ko‘rsatkichli bo‘lsa, narsalarning
ko'pligi -lar//-ler qo‘shimchasi va uning variantlari orqali ifodalanadi.
-lar//-ler: yoq. sulgular “otlar”; kihiler “kishilar”.
-lor//- ler: olt. olor “ular” ; yoq. bereler “bo’rilar”.
-la //-le //-le: uyg‘. adamla “odamlar”, gule “gullar”; q.balq. atala
“otalar”.
-lur//-lir: olt. aldalur “havvonlar”, qarlur “qorlar”.
-li: uyg‘. sili “sizlar”.
-nar//-ner: q.qalp. qatunnar "xotinlar”, senner “senlar”, tuv. duuiyner
“quyonlar”; olt. aynar ‘"havvonlar”, xakas. maannar “mavnalar”.
-nor: turkm. oglonnor “o ‘g‘lonlar ”, yoq. d'onnor “xalqlar”.
-dar//-der: ozarb. agacdar “daraxtlar", boshq. quldar “qo‘llar”, yoq.
sahuldar “tulkilar”; olt. balder “bolalar”; uyg'. besder “bizlar”, qoz.
sozder “so'zlar”.
-dor: olt. kelder “koMlar”, yoq. kotorder "qushlar”.
-far //-ter: boshq. agastar “ daraxtlar”, tuv. attar “otlar”; inekter
“sigirlar” ; xak. xaptar “qoplar", yoq. yolattar “yoshlar”; tiajuretter
“sovohilar”.
-za>'/~er: ozarb. gazzar “g’ozlar'', uktizzer “ho'kizlar”.
-ror //-rer: ozarb. doxtorror “doktorlar”, yarrur “yerlar”.
Chuvash tilida -lar//-ler qo‘shimchasi yo‘q. K o'plik -har affiksi bilan
ifodalanadi: atahar “otalar”. K o'p hollarda bu tilda qo’llanadigan -sem/Zzem qo‘shimchasi ko‘plik m a’nosini bildiradi: yuldaszem “o'rtoqlar”.
Hozirgi turkiy tillarda -lar qo‘shimchasining funksional-semantik
vazifalari kengaygan. Bu qo‘ shimcha flektiv tillardan farqli ravishda otdan
boshqa so‘z turkumlariga ham qo‘shilib kela oladi (fe’l shakllari bundan
mustasno). Dadamlar keldilar kabi o‘rinlarda -lar ko‘plik qo‘shimchasi
hisoblanmaydi. Aksariyat turkiy tillarda ko'plik shakli egalik, kelishik
shakllaridan oldin qo'shiladi: bolalarhvizni. -lar qo‘shimchasi hurmatni
bildirganda I va Г1 shaxsda egalik qo'shimchasidan keyin keladi:
bobomlar, bobonglar.
65
Turkiy tillarda affikslar, jumladan, -lar affiksi, keyingi taraqqiyot bosqichlarida shakllangan. Turkiy tillardagi ko'plik formasi hisoblangan
-lar, ko'plik m a’nosini ifodalashdan tashqari, boshqa vazifalarni ham
bajarish xususiyatiga ega.
1.Planeta, yulduz nomlari (Quyosh, Mars), atoqli otlarga -lar affiksi
qo'shilganda grammatik ko'plik ifodalanmaydi. K o'plik atoqli otlarga
qo'shilganda o'zi qo'shilgan otning ko'pligini emas, balki uning boshqalar
bilan birgalikda ekanligi yoki geografik nomlarga qo'shilganda shu
geografik joyningkengroq, atrofdagi joy lar bilan birgalikda tushunilishini
bildiradi. Atoqli otlarga -lar qo'shilganda kishilar guruhi tushuniladi.
2. Ayrim so'zlar m a’nosiga ko'ra -lar ko'plik qo'shimchasini olmaydi:
xaloyiq, dada, ona.
3. Mavhum otlarga -lar qo'shilganda uslubiy m a’no ifodalanadi,
m a’no kuchaytiriladi: sevgi, uyqu, aql, kambag‘al, ko'ngil. Uyqularim
qochdi.
4. O 'zi bir dona boiadigan narsa-buyumlarga -lar qo'shilganda ham
m a’no kuchaytiriladi: bosh, til, burun.
5. Donalab sanalmaydigan narsa va hodisalarni bildiruvchi otlar
birlik shaklida kelsa ham, aslida jamlikni bildiradi. М., Ko'chaga qum
to'kilgan yoki Ariq to'la suv, ichgani tashna, bolam. Bunday so'zlarga
-lar qo'shilsa, shu predmetning turi, navi, xili, xilma-xil ekanligi,
m o'lligi anglashiladi: unlar, yog'lar, suvlar (gazli suv, mineral suv kabi);
bozordagi unlar. B a’zan -lar tasviriylik, ifodalilikni kuchaytiradi: Aro'z
yoshini artdi —ко'z yoshlarini artdi.
M a’lum kasb-hunar, fan, shu kasb-hunarga, fanga oid sohani
bildiruvchi otlar ko'plik shaklida qo'llanmaydi: o‘qituvchilik, dehqonchilik, olimlik, matematika, kimyo, tilshunoslik.
Quyidagi hollarda otlar doimo birlik shaklida bo'ladi:
1. Izohlovchi-izohlanmish munosabatidagi birinchi so'z: qiz bola,
oshpaz xola, muhandis Qodirov.
2. Sifatlovchi son bilan ifodalanganda: beshta kitob, o‘ntacha sayyoh,
uchala bola, bir-ikkita gap, besh кип.
Hozirgi chuvash adabiy tilida ayrim otlarning I va II shaxslardagi
ko'plik shakllarida -lar ishlatilmaydi: attemer “otalar”,piren atte “bizning
otamiz”, siren ate “sizning otangiz”.
Otlarning kichraytirirsh va erkalash shakllari. Otlarning -ca, -caq,
-cak qo'shim chlarini olgan shakli kichraytirish shakllari; -gina (-kina),
66
-qma, -jan, -xan, -ay qo'shimchalarini olgan shakllari erkalash shakllari
hisoblanadi.
Turkiy tillarda otlarga xos kichraytirish-erkalash qo'shimchalari quyidagilar:
-c//-s: qad.turk. atacim "otaginam”, dgticum “onaginam”, no‘g ‘.
aba'sim “onaginam", tuv. qusqas “qushcha”.
-ac//-ec //-as //-es/Aos: shor. orteges “o‘rdakcha”, olt. ayagas
“qadahcha”, biciges “kitobcha”.
-ca//ce//-se: tat. terkimse “guruhcha", qoz, bitaqsa “butoqcha”, ozarb.
bagca “bog'cha”, q.qalp. jolsa “yo‘lcha'\ shor. qusca “qushcha”.
-caq/Acak//-jak/ASaq: yargncaq “havoncha”; olt. balacaq “bolacha”,
xakas. turajak “uycha”, qoz. qulmsaq “quluncha".
-cik//-ciq/Ajuq//-jek: turk. evcik “uycha”, tuv. xerncik “daryocha”,
turkm. keprujuq “ko‘prikcha”, xak. kimejek “kemacha”, q.balq. qizciq
“qizcha’'.
-k//-q//-x, -aq//-yek: xak. xazitjak “qayincha”, qoyonok “quyoncha'',
shor. qozanok “quyoncha”, tat. basaq, xak. pozax “boshoq”, olt. majaq,
qirg1. masaq, qoz. masaq “boshoq”. qad. uyg'. yulaq "daryocha, irmoq”,
olt. qojsanoq “quticha”.
-qa/Aka//-ke//-ge: qirg1. atake "otajon”, qoz. seseke “onajon”, chuv.
celge “tilcha”.
-qay//-kay / / -key: tat. quyankay “quyoncha”, boshq..yerkey “yercha",
dustqay “do'stgina”, o‘zb. bolakay.
-qi//-qi: turkm. ataqi “otajon”, anaqi “onajon”, tuv. avaqim
“onaginam”.
-loq: o ‘zb. bo ‘taloq, toyloq.
-(a)n//-(e)n: turk. oolcm “o‘g‘ilcha”, qoz. ezen “daryocha”.
-tay/Atey: qoz. agatay (bobo), o'zb. erkatoy.
B a’zi hollarda kichraytirish shakllari shakl-ко'rinishga ega bo4magan
otlarga qo‘shiladi: qad. olt.salqinak “yengil shamol” (