Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

.TURKIY TILLARDA FE’L SO Z TURKUMI
Asosiy tushunchalar: zamon kategoriyasi, shaxs-son kategoriyasi,
m ayl kategoriyasi, tuslanish, bo 'lishli-bo ‘lishsizlik, nisbat kategoriyasi,
f e ’Ining vazifaviy shakllari, harakat tarzi shakllari, ко ‘m akchife ’liar, fe 7
yasalishi, sodda fe ’liar, qo ‘shma f e ‘liar.
Ish-harakatni bildirgan so'zlar turkumi fe 'l deyiladi. Fe'l bir qator
xususiyatlarga ega.
Fe’l tuslanadi. Fe’l turkumidagi so'zlarning shaxs-son, mayl, zamon
qo'shim chalarini olib o'zgarishi tuslanish deyiladi.
Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son tushunchasi fe'l anglatgan
harakat-holatning bajaruvchiga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi. I shaxs
- so‘zlovchi, II shaxs - tinglovchi, III shaxs - nutq jarayonida ishtirok
etmayotgan shaxs.
108

Birlik I bardim	K o‘plik bardik, baryapmiz
II bardig, baryapsan bardigiz, baryapsiz
III bardi. baryapti	bardilar, baryapti(lar)

Zamon tushunchasi. Zamon tushunchasi harakat-holatning nutq
vaziyatiga munosabatini ifodalaydi. Fe’lning uch zamoni farqlanadi:
o ‘tgan zamon (nutq jarayonigacha bo'Igan harakat-holat); hozirgi zamon
(nutq jarayonida sodir boTayotgan harakat-holat), kelasi zamon (nutq
jarayonidan keyin sodir bo; ladigan harakat-holat).
1. 0 ‘tgan zamon fe’llari quyidagicha voqelanadi:
a) aniq o‘tgan zamon shakli -di: yozdik, ко ‘rdik\
b) uzoq o'tgan zamon shakli —gan: vozeandingiz. ко ‘rgandingiz;
d) o‘tgan zamon hikoya shakli -(i) b : yozibsiz, ко 'ribmiz; yozib edik,
ко ‘rib edik;
e) o ‘tgan zamon davom fe’li -afrVedi. f-mas-edP): ko'rinar edi,
ко ‘rinmas edi.
2. Hozirgi zamon fe’llari quyidagicha ifodalanadi:
a) aniq hozirgi zamon shakli -yap; -yotir,-yotib: boryapman,
borayotirman, borayotibman; -moqda: bormoqda.
b) hozirgi- kelasi zamon shakli: a, -y: yozadi; islaymiz.
3.Kelasi zamon shakllari quyidagicha voqelanadi:
a) aniq kelasi zamon shakli —ajak//-yajak: borajakmiz, о ‘qiyajakmiz;
zgu //-gu//-ku//-qu\ kelgum(dir), kelgumiz, kelgusi;
b) kelasi zamon maqsad shakli -m oqchi: kehnoqchiman, aytmoqchisan;
d) kelasi zamon gumon shakli:-fy-ar\ о ‘qirman, borarmcm.
B a’zi turkiy tillar dialektikasi hamda so‘zlash uslubida kelajak zamon
tushunchasini affikssiz ifodalash mavjud: b a rm “men boraman”, birem
“men beraman”, “ahm “men olaman” va h.k. Qorachoy-balqar tilida -r
dan shakllangan kelajak zamon shakllari uchraydi. Masalan: kelibsiz /