Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

kelirbiz - “Biz kelamiz”.
Turkman tilida hozirgi zamon shaklidagi fe’lning quyidagi ko‘rinishi
faol ishlatiladi:
a... lemen (Kasar ovulida)
a...lam en (Manish ovulida)
a...lam an (Noxur ovulida)
109
Chuvash tili turkiy tillar ichida fe’lning -ar, -ir kef rsatkichli kelajak
zamon shakli mavjud boMmagan yagona til hisoblanadi. M a'lumotlarga
ko‘ra, chuvash tilida -ar, -ir ko‘rsatkichlari qachonlardir mavjud bo‘lgan,
lekin keyingi bosqichlarda iste’moldan chiqqan. Chuvash tilida hozirgikelajak zamon shakllari alim “men olaman”, alism “sen olasan”, ah “u
oladi” ko’rinishida bo‘ladi. Agar -i ning chuvash tilida i ’ ga hamda, -i
ning -e ga о ‘tishi hisobga olinsa, u holda chuvash tilidagi kelajak zamon
shakllari tushunarli boTadi.

Birlik I. s..rip “yozaman” II. s..n’n “yozasan” III. s..ne “yozadi”

Ko‘plik I. s..ir’b’r “yozamiz” II. s..ir’r “yozasiz” III. s..ires yozadilar”

0 ‘zbek tilidagi asos + acak, (есек) ко ‘rsatkichi + birinchi kategoriyali
shaxs qo 'shimchalari qolipidagi fe’llar turkiy tillarda quyidagi shakllarda
qo‘llanadi.
Chuvash tilida:

Birlik I. alakasmin “olaman’ II. alakassm “olasan” III. alasak “oladi”	Ko‘plik I. alakasmiz “olamiz” II. alakassiz “olasiz" III. alasaklar “olajaklar”
Qumuc tilida:
Birlik	Ko‘plik

I. baracakman I. baracakbiz

II. baracaksan III. baracak	II. baracaksiz III. baracaklar Ozarbayjon tilida: Ko‘plik I. oxujacagix II. oxujafismiz III. oxujagdirlar Turk tilida Ko^plik
Birlik I. oxujacam II. oxujacan Ш. oxujacak
Birlik

I. jazacaim I. jazacaiz
110

11. jazacaksm III. jazacak

II. jazacaksmiz III. jazacaklar

Turkman tilida kelajak zamonning bu turi -cak ko‘rsatkichiga ega
hamda shaxs qo‘shimchalarisiz qoTlanadi: ja zca k “men yozaman",
jazcak “u yozadi” va h.k.
-acak, -ecek affiksli fe’llar ayrim turkiy tillarda otga o‘tgan: jan acak
“yoqilg‘i”. B a'zi turkiy tillarda sifat xususiyatiga ega boTadi: ozarb.
utancak kiz “uyatchan qiz”, qoz. maqtansak “maqtanchoq” , erinsek
“erinchoq”, tat. irensek “erinchoq“ turk. ihca(k) “issiq”. Bu qo'shim cha
otlardagi kichraytirish, erkalash qo‘shimchasi bilan shakldoshdir: olt.
balacak “bolacha”, turk. kuzucak “qozichoq”.
Butipdagi kelajak zamon shakllari tarqalishdoirasijihatidancheklangan.
Janubiy areal - o ‘zbek, uvgur, no'g'ay, qumiq, qoraqalpoq, ozarbayjon,
turk, gagauz va turkman, qipchoq, tatar tillarida badiiy uslubda qo‘llanadi.
Qozoq tilida g'arbiy dialektlarda uchraydi. Tuva, shor, xakas, oltoy. yoqut
tillarida -acak -ecek kelajak zamon shakli mavjud emas.
Fe 7 asos + -ajak ко 'rsatkichi + I kategoriyadagi shaxs qo ‘shimchalari tipidagi kelasi zamon modeli nog‘ay tilida uchraydi:

Birlik I. barajapan

Ko‘plik I. barajakpiz

11. barajaksan III. barajak

II. barajaksiz III. barajak

-ajaq ко ‘rsatkichi -acaknmg fonetik variantidir. Odatda с intervokal
o‘rinda j ga aylanmaydi. Shu bois ajaq shaklini alohida affiks sifatida
qarash mumkin.
Yoqut tilida -iax /-iax/uax kelasi zamon sifatdoshi qoTlanadi: oxtuox
mas “yiqiladigan daraxt”.
Fe 7 asosi +-asi ко ‘rsatkichi + / kategoriyali shaxs qo 'shimchalari
qolipi eski turkiy, ozarbayjon tilida uchraydi, X III-X V asr yozma
yodgorliklarida hamda eski usmon tilida qo‘llangan.

Birlik I. alasimm II. alasism III. aiasi

Ko‘plik I. alasibiz II. alasisiz III. alasilar

I l l
Fe 7 asosi + hq ко ‘rsatkichi + I kategoriyali shaxs-son qo ‘shimchasi
ko‘rinishidagi tarkib qorachoy-balqarvachulim turklari tillaridauchraydi:

Birlik I. barhqma II. barliqsa III. barhqdi kerak

Ko'plik I. barhqbiz II. barhqsiz III. barhqdila kerak

- gusi eski o'zbek tilida ishlatilgan.

Birlik I. alg um II. algun III. algusi

Ko‘plik I. algumiz II. alguniz III. algulari

Bu shakllar hozirgi turkiy tillarda u yoki bu darajada qo'llanadi.
F e’llar m a’no va leksik-grammatik xususiyatlariga ko'ra ikki xil
bo'ladi: 1) mustaqil fe’llar; 2) yordamchi fe’llar.
1. Mustaqil fe’llar lug‘aviy m a’no bildiradi, gapning biror bo'lagi
vazifasida keladi: keldi, aytdi, о ‘qidi.
2. Yordamchi fe’llar harakat-holat bildirmaydi (mustaqil m a’noga
ega emas). Ular turli grammatik m a’no ifodalash uchun xizmat qiladi.
Yordamchi fe’llar uch turga bo'linadi:
a) bog-lama vazifasida keluvchi, so'zyasalishida ham ishtirok etuvchi
yordamchi fe’llar: bo'l, qil, ayla, et;
b) fe’llarga birikib, turli qo'shim cha m a’no ifodalovchi fe’llar yoki
ko‘makchi fe’llar: o ‘qib chiqmoq, aytib bermoq.
d) to'liqsiz fe’llar: edi, ekan, emish.
Fe’l alohida grammatik qiymatga ega kategoriya bo'lib, unda turkiy
tillarning o ‘ziga xos xususiyatlari ifodasini topgan. Fe’l kategoriyasi
turkologiyada batafsil o'rganilgan. Fe’l zamonlari, mayllari, nisbat
shakllarining turli aspektlarda tadqiq qilinishi natijasida turkologiyaning muhim nazariy masalalari yechimiga zamin yaratildi. Jumladan,
fe’llardagi zamon kategoriyasi bilan modallik kategoriyasi o'rtasidagi
farqlar masalasi hal etildi.
Hozirgi turkiy tillarda qadimgi turkiy tilga xos m a’nolarda qoMlangan
so'zlarning asosiy qismi harakat-holat, faoliyatni bildiruvchi so'zlardan
112
iborat: yagiq- “yov bo'lm oq”; ja yiq - “dushman bo'Im oq” (DTS,224);