Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Kimyoviy singdirish qobiliyatida
(xemosorbsiya), K.K.Gedroys 
fikricha, tuproqda eritmalardagi ba’zi bir moddalar qiyin eriydigan 
cho‘kmalarni hosil qilishi mumkin. Bu toifadagi singdirishga tuproq 
zarrachalari yuzasida eritmadan kationlarni cho‘kmaga tushish holati ham 
kimyoviy singdirish deb qabul qilingan. 
1. (TSK
2-
) Sa
+2
+ Na
2
SO
4 
→ (TSK
2-
) 2Na + ↓CaSO
4
2. (TSK
2-
) Sa
+2
+ NaHCO
3
→
(TSK
2-
) 2Na + Ca(HCO
3
)
2
Ca(HCO
3
)
2
– H
2
O → ↓CaCO
3
+ CO
2
3. Al(OH)
3 
+ H
3
’O
4 
→
↓Al’O
4
+3H
2
O 
4. Na
2
CO
3
+ CaSO
4
→ ↓CaCO
3
+ Na
2
SO
4
Biologik singdirish qobiliyati.
Tuproqda yashaydigan tirik jonivorlar, 
mikroorganizmlar va o‘simlik ildizlari orqali elementlarni singdirish 
qobiliyatiga aytiladi. Bu jarayon har bir o‘simlik va jonzotning o‘ziga xos 
talabiga moslashgan holatda kechadi. Tuproqda dukkakli o‘simliklar va 
mikrobiologik yo‘l bilan azotni havodan sintez qilinishi misol bo‘la oladi. 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
85 
Tuproq kolloidlari
. Tuproq murakkab polidispers tizim bo‘lib, uning 
tarkibidagi mineral va organik zarrachalar turli o‘lchamda va shaklda bo‘ladi, 
ya’ni sm, mm va mk kattalikda. Tuproq zarrachasi qanchalik mayda bo‘lsa, 
uning ichki yuzasining sathi va energiyasi oshib boradi. Masalan, kolloid 
tizimlar o‘lchami 0,30-0,25-0,1 mk bo‘lsa, 1 gramm miqdordagi moddaning 
ichki yuzasi sathi 1000-3000 m
2
ga teng keladi. Suyultirilgan holatda 
kolloidlar ancha turg‘un bo‘lib, dag‘al g‘ovaklardan singib o‘tadi, ammo 
o‘simlik membranalaridan o‘ta olmaydi. Kolloid zarrachalar energiyasi juda 
yuqori bo‘lib, tuproqda uning ta’siri yutish, koagulyatsiya, peptizatsiya, 
bo‘kish va suyuq moddalar qovushqoqligida nomoyon bo‘ladi. Kolloid 
zarrachalar tuproqda 30-40% dan oshmaydi, ammo uning suv va oziqa rejimi, 
unumdorlik ko‘rsatkichlari kolloidlar miqdori va tabiatiga bog‘liqdir. 
Kolloidlar tuproq donadorligi, berch va qovushqoq qatlamlar hamda g‘ovak 
va yoriqlarda yupqa pardalar, oqmalar shaklida hosil bo‘lishida faol ishtiroq 
etadilar. Kolloidlarni tuproq hosil bo‘lishi va unumdorlikka ta’siri akademik 
K.K.Gedroys va uning o‘quvchilari I.N.Antipov-Karatayev, A.F.Tyulin, 
Ye.E.Gapon tomonidan atroflicha o‘rganildi. Tuproq kolloidlarining tabiati 
va xususiyatlarini aniqlashda Shvetsariya, Shvetsiya va Amerika 
tuproqshunoslari – G.Vigner, S.Mattson, F.Kellilar samarali izlanishlar olib 
borganlar.