Tur – evolyutsion jarayonning asosiy bosqichi

Tur mezonlari
•
Tur organik olamning nihoyatda murakkab va ko`p qirrali ko`rinishlaridan
biridir. Shunga ko`ra, uni o`rganishda faqat ayrim belgi-xossalariga
asoslanmay, balki unga kompleks yondashish kerak. Shu nuqtai nazardan
olganda, tur mezonlari diqqatga sazovordir. Turni aniqlashda
qo`llaniladigan quyidagi mezonlar mavjud.
•
Morfologik mezon Djon Rey va K. Linney davridan boshlab qo`llanib
kelinayotgan bo`lib, tekshirilayotgan tur uchun xos bo`lgan belgilarni
aniqlash maqsadida uni morfologik-anatomik tomondan analiz qilishni
ko`zda tutadi. Masalan, O`zbekistonda tarqalgan g`o`zaning ikki turiga
mansub formalar bir qancha morfologik belgilari bilan bir-biridan farq
qiladi. Xususan, G. xirzutum turiga mansub formalar bargining rangi, 
shakli, ko`saklarining shakli, vazni, chanoqlar soni, gultojibarglarining
rangi, shakli, hajmi va boshqa bir qancha belgi-xossalari bilan G. 
barbadenze turiga mansub formalardan farq qiladi. Xuddi shunday hodisani
eski Dunyo g`o`zalari G. arboreum va G. xerbaceumda ham ko`rish
mumkin.
•
Chittaklar avlodida ham har bir tur o`zining xarakterli belgilari bilan bir-
biridan ajralib turadi, Masalan, tojdor chittakning boshida toji bo`lib, tepa
qismi olachipor rangda. Boshqa chittak turlari, xususan, katta chittak, 
qo`ng`ir boshli chittaklar boshining tepa qismi qora rangda bo`lib, toji
bo`lmaydi. Keyingi ikki turga mansub organizmlar kattaligi, qorin
qismining rangi bilan ham bir-biridan yaqqol farq qiladi. Katta chittak yirik, 
qorin qismida sariq dog`i bor. Qo`ng`ir boshli chittak esa kichikroq, qorin
kismida sariq rangi bo`lmaydi.

---

•
Turning morfologik mezoni

---

•
Fiziologik-bioximiyaviy mezon. Tabiatda har xil turlarga
mansub organizmlar jinsiy tomondan o`zaro mustaqillashgan, 
alohidalashgan bo`ladi. Buning ikki xil sababi bor. Birinchi sabab
shuki, har bir hayvon turining jinsiy yetuk formalari qo`shilishidan
oldin o`ziga xos hulq-atvorga ega bo`ladi. Urchish davrida paydo
bo`ladigan maxsus ranglarni namoyish qilish, hid chiqarish, tovush
signallari (parrandalarning sayrashi, chigirtkalarning chirillashi va
hokazolar), qo`shilish oldidan bo`ladigan turli harakatlar
(parrandalar, mollyuskalar va boshqa hayvonlarning urchish raqslari) 
shular toifasiga kiradi.
•
Hayvonlar o`rtasida bir-biriga yaqin bo`lgan turlar qo`shilish
organlarining o`zaro farq qilishi ham ularning chatishishida
to`sqinlik qiluvchi omildir. Gulli o`simliklarda turlararo
chatishishga, odatda, bir turning changi ikkinchi tur gulining
tumshuqchasida unmasligi to`sqinlik qiladi. Ba’zi hollarda chang
urug`chi tumshuqchasida usa boshlasa ham, lekin chang naychalari
sekin o`sib, murtak xaltachasiga yetib bormaydi va oqibatda
urug`lanish sodir bo`lmaydi. Tabiatda har xil turlarga mansub
organizmlar alohidalanish mexanizmining ikkinchi katta guruhi
urug`lanishidan keyin vujudga kelgan alohidalanish bilan bog`liqdir. 
Urug`lanishdan keyin zigotalarning (turlararo duragaylashda) 
qisman yoki tamomila pushtsizligi hamda hayotchanligining
pasayishi shular toifasidandir

---

•