Tur – evolyutsion jarayonning asosiy bosqichi
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
9 семинар. Турларни пайдо булиши
|
Qushlar
orasidagi uya uchun kurash. • Tur ichidagi munosabatlar xarakteri bo`yicha o`zaro kurash, raqobat, hamkorlik, yordam formasida ro`y beradi. Individual va gruppa o`rtasidagi kurash, raqobat, o`zaro yordam va hamkorlik ko`pincha biri-ikkinchisiga o`tib turadi va bir hodisaning har xil ko`rinishi sifatida namoyon bo`ladi (2, 3- rasmlar).Organizmlar o`rtasidagi munosabatlarning ijobiy va salbiy tomoni bor. Buni dengiz mushuklarining poligam oilalarida ko`rish mumkin. Bu holatda poligamlik turga mansub organizmlarning optimal sonini belgilash bo`yicha moslanish hisoblanadi. Biroq bu moslanishning salbiy tomonlari ham bor. Yangi tug`ilgan dengiz mushuklarida erkak va urg`ochi formalarning o`zaro nisbati 1:1 ga teng bo`lib, voyaga etgan organizmlarda esa 30—50 ta urg`ochiga bitta erkagi to`g`ri keladi. Olti yoshgacha erkak va urg`ochi formalar bir xil nisbatda nobud bo`ladi. Yetti yoshdan so`ng, ya’ni erkaklari to`la boshliq bo`lish uchun o`zaro kurash boshlaganidan keyin o`lish birmuncha ko`payadi va erkaklari to`da soniniig ⅓ ga to`g`ri keladi (4-rasm). Jinsiy tanlanish tufayli eng kuchli erkak individlar saqlana boradi. Bu esa jinsiy dimorfizmning keskin ifodalanishiga olib keladi. • Keyingi hodisa yirtqich qushlar va boshqa hayvonlarda ham tez-tez kuzatilgan. Kannibalizm tur ichidagi ochiq antagonistik munosabatlarga misol bo`lsa ham, lekin ba’zi hollarda (oziq yetishmaganda yoki jinsiy tomondan voyaga etgan ko`pchilik organizmlarning o`lish imkoniyati ro`y berganda) oziqlanishning bu usuli turning yashab qolishiga qaratilgan bo`ladi. • Tabiatda kannibalizmning ajoyib holatlari uchraydi. Amerika salamandralarida erkak organizm naslini himoya qilish bo`yicha yaxshi ifodalangan instinktga ega. Shuning uchun ular urg`ochilari qo`ygan tuxumni inkubatsiya davrida hech qayoqqa qo`zg`almay qo`riqlaydi. Ayni bir vaqtda ular och qolgan taqdirda o`zi qo`riqlayotgan tuxumning bir qismini yeb qo`yadi, binobarin, bu moslanishda bir-biriga qarama-qarshi ikki hodisa — kannibalizm va nasl uchun qayg`urish o`z ifodasini topadi. • Tur ichidagi munosabatlarning qarama-qarshiligini tajribada ham kuzatish mumkin. Drozofila lichinkalari ma’lum zichlikda joylashsa, oziq muhitini egallash uchun o`zaro raqobatda bo`ladi, Lekin oziq ustini yumshatish orqali, chamasi, ular o`z dushmani bo`lgan zamburug` va bakteriyalarning rivojlanishiga to`sqinlik qiladi va shu bilan bir-biriga ko`maklashadi. • Tur va populyatsiya ichidagi organizmlar soni turga xos moslanish hisoblanadi. Turga mansub organizmlarning uzoq vaqtgacha son jihatdan orta borishi tur gullab-yashnayotganligining, aksincha, ular sonining kamayib borishi turning moslanishi susayayotganligining yoki tur nobud bo`layotganligining ko`rsatkichi hisoblanadi. Bir turga mansub organizmlarning son jihatdan ko`payishi va uning evolyutsiya uchun ahamiyati haqida xar xil fikrlar bor. Darvin va uning safdoshlari organizmlarning son jihatdan ortib ketishi evolyutsiya uchun katta ahamiyatga ega bo`lsa ham, biroq u tabiiy tanlanishning yagona omili emas, deb hisoblaydilar. 4-rasm. Dengiz mushuklarida tur ichidagi asosiy munosabatlar (u dam olayotgan vaqt). • Aksincha, A. Uolles, K. Timiryazevlar esa organizmlarning haddan tashqari ko`payib ketishiga tabiatda tanlanishning zarur omili, deb qayd qildilar. Uchinchi gruppa olimlar (I. I. Mechnikov) tabiatda organizmlar haddan tashqari ko`payishi mumkin, lekin bu evolyutsiyani to`xtatib qo`yadi, degan edilar. • Ko`pgina mualliflar (N.G.Chernishevskiy, L.S. Berg) esa organizmlarning haddan tashqari ko`payib ketishi salbiy ahamiyatga ega, chunki bu organizmlarni ko`plab nobud qiladi, deb e’tirof etdilar. Ayrim olimlar asarida organizmlarning haddan tashqari ko`payib ketish hollari, o`simliklar rivojlanishining ma’lum bosqichida hayvonot olamining esa tuban bosqichida ro`y beradi, biroq evolyutsiyaning asosiy yo`nalishi uning ishtirokisiz vujudga keladi, deb ta’kidladi. Lekin bu hodisa ba’zi olimlar (J. Lamark, T. Lisenko) tomonidan inkor etildi. Shmalgauzen fikricha, bu hodisa muayyan turga mansub organizmlar soni dinamikasining xususiy hodisasi bo`lib, tor doirada ixtisoslashishga, serpushtlikning qisqarishiga, progressiv evolyutsiya imkoniyatining kamayishiga, sur’atining esa pasayishiga olib keladi. Etiboringiz uchun rahmat! Download 0.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|