Turk xalqaro tarixi, madaniyati, siyosati va iqtisodiyoti

Otlar tuzilishi (o‘zak va yasovchi qo‘shimchalarning mavjudligi)ga ko‘ra ikkiga boTinadi: sodda otlar (yalin adlar) va yasama otlar (tiiremis adlar). Sodda otlar (Yaltn Adlar) birgina o‘zakdan iborat boTadi va ularda hech qanday yasovchi affiks boTmaydi: /'.>•, giig, ay, bit va h. Yasama otlar (Tiiremig Adlar) esa negizdan iborat boTib, ular otlar va feTlardan (otdan ot va feTdan ot yasovchi affikslar vositasida) yasalgan boTadi: ig-gi, bil-gi, goz-liik-gii, balta-ci, bilgi, bilim va h. 24 www.ziyouz.com kutubxonasi Otlarning turlanishi (Ad (jekimi) Otlarning nutqda boshqa so‘zlar bilan munosabat o'rnatish uchun kelishik, egalik, ko‘plik, so‘roq qo‘shimchalari olgan holda o‘zgarishiga otlaming turlanishi (ad gekimi) deyiladi. KocpIik (son) kategoriyasi (gogul ekleri). Bir ot qo‘shimchasiz holda bir predmet, mavjudot, hodisa yoki tushunchani ifodalashi mumkin; agaq (daraxt, yog'och), lamba flampa, chiroq), yer (yer, joy, o 'rin) kabi. Otlarning bunday shakli birlik (teklik; tekil) shalcli bo‘ladi. Ko'plik shaldi esa qokluk; gogul atamasi biian yuritiiadi. Ko‘plik qo‘shimchasi so‘zlar orasida munosabat o‘rnatmaydix faqat o‘sha narsaning ko‘pligini bildiradi; agag - agagiar, dag-daglar, kuzukuzular. Shu tarzda otlarga qo'shiladigan ko'plik qo‘shimchasini bir ichlci munosabatni yuzaga keltiruvchi qo‘shimcha deyish o‘rinli bo‘ladi.
Turk tilidagi tovush uyg‘unligi qonuniga ko‘ra, ko‘plik qo‘shimchasi -lar, -ler shaklida boTadi: gigek-ler (gullaij, kuy-lar (qushlar), kiz-lar (qizlar), araba-lar (avtomobillar), kuzu-lar (qo 'zilar) va h. Ko‘plik qo‘shimchasi har doim otning birlik shaklidan lceyin qo‘shiladi. Egalik qo‘shimchasi olgan otlardan lceyin kelishi istisno holatdir: baba-m-lar (otamlar), anne-m-ler (onamlai; oyimlar) kabi.
Otlarga qo‘shilgan lco‘plilc qo‘shimchasi har doim urg‘uli boTadi. Egalik kategoriyasi (iyelik Ekleri) Egalilc qo‘shimchalari ot ifodalayotgan predmetning bir shaxs yoki predmetga tegishli ekanligini ko‘rsatadi. Zotan «iyelik» so‘zining o‘zi ham turlc tilida "sahiplik” so‘zining sinonimidir (hozirgi zamon o‘zbek tilida qoTlanayotgan “egalik” so‘zi bilan ham kelib chiqish, ham ma'no jihatdan bir xil). Demak, egalilc qo'shimchasi otni otga bogTovchi, ilcki ot orasida munosabat o‘rnatuvchi qo‘shimcha bo'lib, bir otga boshqa bir otning bogTiq, tobe ekanligini lco‘rsatadi. Egalilc qo‘shimcha!ari shaxslarga ko‘ra o‘zgaradi. Bunda otga egalik qo‘- shimchasi qo‘shilayotganda turlciy singarmonizm qonuniga amal qilinadi.


Egalik shaklining birlik va ko‘plik ikkinchi shaxslaridagi -n tovushi hozirda ham turk tilining shevalarida jarangsiz -n (-ng) shaklida mavjud: baba - ng, ev - i - ng, ana - ngiz, soz - iingiiz kabi. Birlik 3-shaxs egalik qo‘shimchalari, jadvalda ko‘rsatilganidek, undoshlar bilan tugagan so‘zlarda -/', -/, -u, -u, unli bilan tugagan so‘zlarda esa -si, -si, -sii, -su dir: el - i, bas - i, goz — ii, boynuz - u, tepe - si, baba - si, kbpru - sti, korku-su kabi.
Turk tilidagi su va ne so‘zlarining egalik qo‘shimchasini olishi istisno holatdir. Bu yerda egalik qo‘shimchasidan oldin -yundoshi orttiriladi. Bu so‘zlarda -y- tovushidan keyin -u- f-i) unlisi ham qo‘shiladi: su-y-u-m, su-y-u-n, su-y-u, su-y-u-muz, su-y-u-nuz, su-lar-i, ne-y-i-m, ne-y-i-n, ne-y-i, ne-y-i-miz ne-y-i-niz, ne-ler-i. "Qarpda mum pahali, kbriin neyine ” (Bozorda sam qimmat, ko 'rga nima farqi bor). Turk tili kitoblarida egalik qo‘shimchasini istisno shaklda oluvchi ne so‘zining odatdagi shaxs shakllari ham mavjudligi aytib o‘tiladi: ne - m, ne - n, ne - si, ne - miz, ne - niz, ne - leri. Bulardan faol qoTlanadigani ne - si va ne - leri shakllaridir: Neyin nesi (Nimaning nimasi, ya'ni “Kim ozi bu? ” “Bu qanaqa odam ozi? ”) kabi. Ko'plik 3-shaxs egalik qo'shimchasi, aslida -ler (-lar) ko‘plik qo‘shimchasi bilan -i (-1) birlik 3-shaxs egalik qo‘shimchasidan tashkil topgan. Bu ko‘plik shaldi egalik qo‘shimchasi boTgan otning ko‘pligini ifodalab keladi. Shaxs birlikda ham, ko'plikda ham boTishi mumkin: Omm i$ - leri, onlarin i§ - leri kabi. 27 www.ziyouz.com kutubxonasi Ba’zi hollarda egalik qo‘shimchasining ketma-ket kelganligini ham ko‘rish mumkin: bir - i - si, kim - i - si, gog - u - su, hep - i - si (hepsi) kabi. Bularda birinchi qo‘shimchaning egalik xususiyati yo‘qolgan va ikkinchi qo‘shimcha bilan kuchaytirilgan. 3-shaxslarda egalikqo‘shimchasi faqat shaxslarni emas, otlarni ham ko‘rsatadi: o-nun kapisi, bahge - nin kapi - si, bahge kapi - si, o-n-un ustii, deniz - in iistii kabi. 3-shaxs egalik qo‘shimchalari o‘zidan keyin bir yordamchi -n- tovushi olib, boshqa qo‘shimchalarga birikadi: el - i - n - de, orta - s i - n - dan kabi. Turk tilida jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush o‘zgarish hodisasi ro‘y beradi, so‘z oxiridagi undosh tovush o‘zining jarangli juftiga aylanadi: g-c,p-b, k —g (g)\ agag - agaci, kitap - kitabi, bilek- bilegi, renk- rengi kabi.