Turk xalqaro tarixi, madaniyati, siyosati va iqtisodiyoti

Turk tilida ko‘pchilik otlar feTlardan yasalgan. FeTdan ot yasovchi qo‘shimchalar quyidagilardir: -a (-e) qo‘shimchasi bilan yar-a, dt-e, oy-a so‘zlari yasalgan. -aq(-eg) qo‘shimchasi bilan kir-ag, boz-ag, bak-ag otlari yasalgan. -agan (-egen) qo‘shimchasi bilan ol-agan, vur-agan, yat-agan, kes-egen, gal-agan so'zlari yasalgan. Bu qo‘shimcha ilgari - agan, - egen deb talaffuz qilingan: ol-agan, gez-egen kabi.
Ushbu qo‘shimcha (-ag'on) yordamida o‘zbek tilida ham feTlardan otlashgan sifatlar yasalgan: bilag'on, topag'on, chopag ‘on va h. -ak (-ek) qo‘shimchasi fe’l ta'sirida qolgan turli predmet nomlarini yasaydi: ddn-ek, kag-ak, dur-ak, sanc-ak, yed-ek, tapin-ak, dayan-ak, kork-ak, kon-ak, barm-ak, yal-ak kabi. -amak (-emek) qo‘shimchasi vositasida feTdan bor-yo‘g‘i uchta so‘z yasalgan: kag-amak, tut-amak, bas-amak. -anak (-enek) qo‘shimchasi faqat eskirgan sag-anak, gor-enek, gel-enek, deg-enek (degnek), yig-anak tak-anak so‘zlarini yasagan. -ay (-ey) qo‘shimchasi bilan dik-ey, yat-ay, dii§-ey sifatlari va giin-ey, kuz-ey, bir-ey otlari yasalgan. -g qo‘shimchasi vositasida faqat -n bilan tugagan feT negizlaridan otlar yasalgan: kiskan-g, korkun-g, inan-c, igren-g, giiliin-g, sevin-g, utan-g, ddiin-g, kivan-g, kazan-g kabi.
Birgina tika-g so‘ziga -g qo‘shimchasi bevosita qo‘shiladi. -ga <-ge) qo‘shimchasi bilan yasalgan otlar kam uchraydi: bil41 www.ziyouz.com kutubxonasi ge, dal-ga, yon-ga, bol-ge, supiir-ge, kavur-ga kabi. -gaq (-gec, -kaq, -kec) qo‘shimchasi -giq (-gig, -gUg, -giig) ning sinonimidir: yuz-geg, suz-geg, kis-kag, utan-gag kabi. -gl (-g( -gu, -gii, -ki, -ki, -ku, -ku) qo£shimchasi vositasida ham, asosan, bir bo‘g'inli fe’llardan otlar yasalgan: say-gi, il-gi, duy-gu, sar-gi, bil-gi, bas-ki, gal-gi, sev-gi, sor-gu, at-ki, ver-gi, gor-gii, ig-ki, giz-gi, uy-ku (uyu-ku), kes-ki va h. -gi? (~gif, -guc, -giig) qo‘sbimcha bilan dal-gig, bil-gig, baslangig so‘zlari yasalgan. -gm (-gin, -gun, -giin, -kin, -kin, -kun, -kun) qo‘shimchasi bilan bir bo‘g ‘inli fe’llardan otlar va sifatlar yasalgan: bas-km, gap-kin, bilgin, siir-giin, yetif-kin, tut-kun kabi. -i f-i, -u, -ii) qo‘shimchasi fe’ldan ot vaba’zan otlashgan sifatlar yasaydi: yaz-i, gat-i, tart-i, sik-i,yat-i, say-i, kork-u, yap-i, bat-i,yak-i, do§-u, diz-i, ol-ii, ko§-u, kok-u, ort-ii, blg-ii, dikil-i kabi. -ici (-ici, -ucu, -iicii) qo‘shimchasi fe’ldan kasb-hunar nomlari, ba’zan sifat va sifatdoshlarlar yasaydi: al-ici, gor-iicii, yap-ici, ver-ici, kur-ucu, yiiz-iicii, sat-ici, besle-y-ici, oku-y-ucu, dondur-ucu kabi. -k (ka), -k (ke) qo‘shimchasi vositasida del-i-k, dii§-ii-k, yan-i-k, gatla-k, ufiir-ii-k, ele-k, dile-k, db$e-k kabi ot va sifatlar yasalgan. -m (-im) qo‘shimchasi fe’llardan turli predmetlar nomini yasaydi: al-i-m, geg-i-m, ku.$a-m, ver-i-m, giy-i-m, tak-i-m, sat-i-m, big-i-m, ol-ii-m, ugur-u-m, dog-u-m, yud-u-m (yut-u-m) kabi. -mik (-mik, -muk) ot yasovchi qo‘shimcha yordamida fe’ldan uchta ot yasalgan: hy-mik, il-mik, kus-muk. -n (-in) qo‘shimchasi faol yasovchilardan hisoblanadi: tiit-ii-n, yig-i-n, ak-i-n, ek-i-n, tala-n, gel-i-n, ko$-u-n kabi. -t qo‘shimchasi bilan hozirgi zamon turk tilida so‘z yasalmay qo‘ygan: og-ii-t, ayir-t, um-u-t, geg-i-t, kuru-t, yogur-t kabi. -ti (-ti, -tu, -tii) qo‘shimchasi, asosan, «n» bilantugagan fe’llarga qo‘shiladi: akin-ti, kesin-ti, sikin-ti, dokiin-tii, sallan-ti, ilin-ti, iizun-tii, kurun-tu, siipriin-tii, galkan-ti, bozun-lu, gbrim-tii. Ushbu qo‘shimcha ba’zan o‘zagi “n ” bilan tugamagan ba’zi fe'llarga ham qo‘shilib ot yasaydi: morar-ti, karar-ti, kizar-ti, iirper-ti, belir-ti, dogrul-tu kabi.
Turk tilida fe’ldan ot yasovchi-tff (-e?) qo' sh i rnchas i bi i an gi'd-eq, 42 www.ziyouz.com kutubxonasi tik-ag; -em qo'shimchasi bilan tut-am, bur-am; -al f-el) qo‘shimchasi bilan gat-al so‘zi; -alak (-elek) qo‘shimchasi bilan yat-alak, gdk-elek, as-alak so‘zlari; -ari (-eri) qo‘shimchasi bilan ug-an, gog-eri; -arak (-erek) qo‘shimchasi bilan tut-arak so‘zi; -amag (-emeg) qo‘shimchasi bilan ddn-emeg so‘zi; -mag (-meg) qo‘shimchasi bilan bula-mag, tutmag, kiy-mag, yirt-mag; -bag (-beg) qo‘shimchasi bilan dolan-bag (dolam-bag), saklan-bag (saklam-bag); -sal (-sel) qo‘shimchasi bilan birgina uy-sal, gor-sel so‘zlari; -man (-men) qo^shimchasi1 yordamida az-man, §i§-man, gdg-men so‘zlari; -sak (-sek) qo‘shimchasi bilan birgina tut-sak so‘zi; -pak (-pek) qo‘shimchasi yordamida kay-pak so‘zi; -van qo‘shimchasi bilanyay-van so‘zi; -mur qo‘shimchasi bilan yag-mur so‘zi; -ca (-ce) qo‘shimchasi bilan eglen-ce, dupin-ce, sakinca, giiven-ce so‘zlari; -cama (-ceme) qo‘shimchasi bilan siirun-ceme so‘zi; -maca (-mece) qo‘shimchasi bilan bul-maca, buldur-maca, bil-mece, ko§tur-maca, at-maca so‘zlari yasalgan. Shuningdek, turk tilidagi opu-cuk (opu§-cuk), gulii-cuk (gulu§-cuk) kabi otlar ham fe’lning harakat nomi shakli asosida yasalgan. Savol va topshiriqlar - Sozlii ve yazili sm

Xulosa
Turkiy tillarda birlamchi (RI) va ikkilamchi (RII) so‘z o‘zaklari ma’no-mazmuniga ko‘ra, shuningdek, ismlar va fe’l so‘z yasalish sistemasiga ko‘ra 3 asosiy guruhga bo‘linadi:
1) ismni ifodalovchi so‘z o‘zaklari: RN (predmet nomlari yoki ularning statik belgisi); 2) fe’lni ifodalovchi so‘z o‘zaklari: RV (harakatni ifodalovchi – dinamik belgi); 3) yordamchi so‘z o‘zaklari: RP (so‘z birikmasi va gap tarkibida so‘zlarning grammatik munosabatlarini ifodalovchi
Agglyutinativ tillarda so‘z yasovchi yoki so‘z o‘zgartiruvchi affikslar muayyan sistema va tartibga ega bo‘ladi. Zotan ortiqcha zvenolar agglyutinatsiya zanjirida tushib qolishi mumkin. Demak, so‘z o‘zgartiruvchi affikslar yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘zning o‘zagiga qo‘shilishi mumkin, yoki muayyan tartib asosida qo‘shilishi mumkin.
So‘z o‘zgartiruvchi grammatik shakllar sistemasi turkiy tillarda 4 ta asosiy kategoriyalardan iborat bo‘ladi: son (birlik va ko‘plik), egalik, kelishik va shaxs-son. Bu kategoriyalar yuqori darajadagi grammatik abstraksiya hisoblanadi.
Agar so‘zning o‘zagi maksimal ma’no va semantik xususiyatga va minimal grammatik ma’noga ega bo‘lsa, uning birlamchi va ikkilamchi asoslari leksik-grammatik va funksional-grammatik so‘z yasalishi hosil qiladi (so‘zning turlicha leksik va grammatik modifikatsiyalari bilan tavsiflanadi). So‘z o‘zgartiruvchi affikslar esa so‘zning grammatik shakllanishini tugallaydi (so‘zning so‘z birikmasi yoki gap tarkibidagi munosabatlarini ifodalaydi), lekin uning leksik ma’nosini hech ham o‘zgartirmaydi.
So‘z o‘zgartiruvchi affikslar (S) o‘z tarkibiga ko‘ra bir xil emas. Ularning ko‘pi faqat substantiv shakllarga qo‘shila oladi. Bular sirasiga son (birlik va ko‘plik)(SI), egalik (CII) va kelishik (CIII) affikslari kiradi. Bu affikslar grammatik ma’no bilan birga substantivlik shaklini ham namoyon etadi. Masalan, sifatdoshga qo‘shilgan son, egalik va kelishik affikslari sifatdoshni substantivlashtiradi: ol-gan-lar, ol-gan-ga, ol-gan-im.
SHaxs-son affikslari (CIV) tarixan atributiv-aniqlovchi shakldagi so‘z turkumlariga qo‘shiladi: qaraqalpaq (turur) pan.
Birinchi guruh so‘z o‘zgartiruvchilar quyidagilar: a) ko‘plik affikslari –-lar, b) egalik affikslari: -m, -ng, -si (birlik); -miz, ngiz,-i/-si (ko‘plik); v) kelishik affikslari: Ø, -ning, -ni, -ga, -da, -dan.
Ikkinchi guruhga shaxs-son so‘z o‘zgartiruvchilari kiradi: -man, –san, Ø (birlik); -mız, -sız, Ø (ko‘plik).