Turk xalqaro tarixi, madaniyati, siyosati va iqtisodiyoti

Otlarning yasalishi
(Ad Yapim Ekleri) Turktilida otlarning sairnpqli qismi so‘zvasovchi qo‘shimchaiar (addan yapilan adlar - ot turkumidagi so ‘zlardan ot yasovchi va fiilden yapilan adlar - fe 'ldan otyasovchi) vositasida yuzaga kelgan. Otdan ot yasovchi qo‘shimchalar vositasida yasalgan so‘zlarning ma’nolari ularning qo‘shimchasiz shakldagi ma’nosiga yaqin boTadi. Odatda, ulardan ot bilan bog Tiq joy, kasb-hunar, oidlik va tegishlilikni ifodalovchi otlar yasaladi. Bu qo‘shimchalarning soni uncha ko‘p emas, lekin aksariyat qismi faol va sarnaradordir: i§, i$-gi, i$-gi-lik; gdz, gdz-luk, goz-liXk-qu, gdz-le-m va h.
Otdan ot yasovchi qo‘shimclialar quyidagilardir: -ak (-ek) qo‘shimchasi o‘xshatish ma’nosini ifodalaydi. Bu qo‘shimcha vositasida otdan bir nechta ot (top-ak, sol-ak, ba§-ctk, benek) va feTdan bir nechta ot (dur-ak, bat-ak, yat-ak) yasalgan. -ay (-ey) qo‘shimchasi turk tilidagi giin-ey: kuz-ey, bir-ey va feTdan yasalgan dik-ey, yat-ay, dii§-ey so‘zlarida uchratish mumkin. 37 www.ziyouz.com kutubxonasi -ca (-ce, -ga, -ge). Bu qo‘shimcha, aslida, shakl yasovchidir (insan-ca, yavaj-fa), ammo keyinchalik u o‘z vazifasini o‘zgartirib, so‘z yasovchi qo'shimchaga aylangan (qarang:
Tenglik shdkli - Esitlik bali). Ba’zan bu qo‘shimcha qoliplashgan holda sifatlardan otlar yasashda qo‘ilanilgan: ala-ca, kara-ca, ak-ga, ak-ge kabi. Bunday qoliplashgan shakl ko‘pincha Turkiyadagi joy nomlarida kuzatiladi: Sutlii-ce, Kanli-ca, ^ekme-ce, Tuzlu-ca, (^amh-ca, Derin-ce kabi. -cagiz (-cegiz) qo‘shimchasi -ca (-ce) qo‘shimchasining sinonimi bo‘lib, kuchsizlik, ojizlikni ifodalaydi: kiz-cagiz, hayvancagiz, kadin-cagiz, gocuk-cagiz, adam-cagiz kabi. -cak (-cek) qo‘shimchasi hain so‘zga kichraytirish va erkalash ina'nosi yuklaydi. Hozirgi kunda uni sanoqli so‘zlarda uchratish mumkin: kuzu-cak, yavru-cak, sevdi-cek (sevdik-cek) kabi. Turk tilida kuzu-cag-i-m, sevdi-ceg-i-m kabi misollarda ushbu qo‘shimchaning eski ko‘rinishi, oyun-cak so‘zida o‘z vazifasidan tashqariga chiqib, predmet nomi yasovchi qo‘shimchaga aylanganini ko‘rish mumkin. -cigaz f-cigez, -cugaz, -ciigez) qo‘shimchasi kichraytirish va erkalashdan tashqari ojizlik, achinish, rahm-shafqat ma’nosini ham ifodalaydi: hamm-cigaz, bey-cigez, yavru-cugaz, kiz-cigaz kabi.
Bugungi kunda ushbu qo'shimchaning so‘z yasash samaradorligi kuzatilmaydi. Uni, asosan, turk tilining shevalarida uchratish mumkin. -ci (-ci, -cu, -cii, -gi, -gi, -gu, git) qo‘shimchasi turk tilidagi eng samarador otdan ot yasovchi qo‘shimcha bo‘lib, har qanday otning oxiriga keladi va kasb-hunar, mashg‘ulot, ish bajaruvchi predmet otlari yasaydi: av-ci, eski-ci, bek-gi, araba-ci, sdz-cti, gdp-gti kabi. Ushbu qo‘shimcha yordamida yasalgan otlarning oxiriga mavhum ot yasovchi -hk (-lik, -luk, -Itik) qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida yangi otlar yasaladi: av-ci-lik, bek-gi-lik, gdz-cti-ltik, stit-gti-ltik lcabi.
Turk tilida qadimdan ishlatib kelingan el-gi so'zida /l/ tovushidan keyin -ci qo‘shimchasi kelishi, ya’ni el-ci bo‘lishi kerak edi. Lekin istisno shaklda ushbu so‘z el-gi shaklida qolgan. -ci qo‘shimchasi yordamida predmet yoki narsa bilan bogTiq shaxsni ko‘rsatuvchi otlar ham yasaladi: yol-cu, dava-ci, kornipna-ci, yaban-ci kabi. -ci qo‘shimchasi ot va ba’zi sifatlarga qo‘shilib, odatlanishni bildiruvchi otlar (ycdan-ci, §aka-ci, kavga-ci, dedikodu- cu, 38 www.ziyouz.com kutubxonasi inat-gi, uyku-cu) va insonning bir tushuncha, fikr, chiqod tarafdori ekanligini bildiruvchi otlar (akil-ci, ulku-cii, ileri-ci, halk-gi) yasaydi.