Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Sharqiy turkiy tillarda 
G‘arbiy turk tillarda 
Co‘z boshida “t” tovush tevey, tag‘ “y” 
tovush yinju, y elkin “m” men, mun so‘z 
o‘rtasida “z” kazin, kozdi qazg‘u, azoq 
lab-tshi “v” tov tovar tor unlilar: bard/t, 
sen, tevey. 
So‘z oxirida “y” koy, chigay
“d” devey, dag‘ j,y jinju yinju elkin. 
“b” ben, bun dz, z, y kayin, ko‘ydi, 
qayg‘u, ayaq lab-lab W tav to War keng 
unlilar: barsh, san, tavay. 
“n” kon, chigan. (DPT, 1, 67) 
Marfologik jihat sharqiy va g‘arbiy tillar quydagicha farqlanadi: 
1. 
Zamon, makon va qurol nomi sharqiy guruh tillarida-g‘u, qu,-gu, -ku 
bilan yasalsa, g‘arbiy guruh tillarida – (yasi; -(y) yesi affiksi bilan 
yasaladi: barg‘u-barasi, kelgu-kelasi) (DPT, I, 9, II, 71) 
2. 
Shaxs otm sharqiy turklar tillarida –g‘uchi, -kuchi, -guchi, -kuchi 
qo‘shimchasi bilan yasalsa, g‘arbiy guruhda- dagi, -tachi, -dechi, -
techi qo‘shimchasi bilan yasaladi: barg‘uchi-baradachi, turg‘uchi-
turdachi kabi. (DPT II, 56-58). 
3. 
Sharqiy tillardagi-gan, -g‘an, -kan, -qan, -gen sifatdosh shakliga 
g‘arbiy guruhda- (y)an – (y) yen shakli muvofiq keladi: barg‘an-baran 
(DPT II, 57-58)
Sharqiy guruhda o‘tgan zamon-di va shaxssan ko‘rsatkichlari bilan yasalsa, 
g‘arbiy guruhda –duk,-duq shakli bilan yasaladi. Umuman, M..Qashg‘ariy XI 
asrdagi turkiy qabila tillarini tasniflashda 6 fonetik va 4 morfologik xususiyatlni 
asos qilib olgan. Bu shundan dalolatki, olim turkiy tillarning asosiy xususiyatlarini, 
o‘xshash hamda farqli jihatlarini chuqur va mukammal bilgan. 
M.Qashg‘ariydan keyingi mukammal tasnif, shubhasiz, N.A.Baskakovga 
tegishlidir. Uning tasnifida har bir turkiy tilning fonetik, leksik, grammatik 
belgilarigina hisobga olinmasdan, balki har bir turkiy xalqning tarixiy shakllanish 
jarayoni, genezisi ham nazarda tutilgan. Shu tamoyilllarga asoslangan holda u 
turkiy tillarni quydagicha tasnif etgan. 

---

n
Turkiy xalqlar tili va adabiyoti o‘zining uzoq o‘tmishi tarixiga ega. Bu tarixni 
yorutuvchi juda ko‘p noyoblar mavjud bo‘lib, ularning ko‘plari bizgacha yetib 
kelgan. Ular turli yozuvlarda bitilgan bo‘lib, turlicha nomlar bilan yuritilgan. 
Markaziy Osiyodagi eng qadimgi xalqlarning yozuvlari qachon va qaysi 
davrda yaratilganligi ma’lum emas. Lekin ayrim topilmalar bu jarayonni millodan 
oldingi X-XIII asrlarda shakllanganligidan xabar beradi. Jumladan, “Avesto” tili 
va yozuvi (II-I ming yillik), qadimgi Xorazm tili va yozuvi (IV-III asr), Baqtriya 
Уйғур-ўғуз тармоғи: а) уйғур-турк 
шахобчаси (қадимги турк, уйғур, 
қирғиз ва ҳозирги тува, туфа 
тиллари); б) ёқут шаҳобчаси (ёқут 
лаҳжалар киради) 
Қирғиз-қипчоқ тармоғи. Бунга 
қадимги қирғиз тили ва ҳлзирги 
қирғиз ва олтой тили ва айрим 
лаҳжалари киради. 
Ғарбий тармоқ ёки ғарбий хун 
тармоғи 
Булғор тармоғи: қадимги 
булғор ва хазар тиллари, 
ҳозирги чуволи тили 
Шарқий тармоқ ёки шарқий хун 
тармоғи 
Ўғуз тармоғи: а) ўғуз-турк ман 
шахобчаси. Қадимги ўғуз 
туркман IХ- ХI аср ҳозирги 
туркман турухман тиллари 
киритлиган; 
б) ўғуз-булғор тиллари 
Болқондаги туркий тиллар); в) 
ўғуз-салжуқ шаҳобчаси 
(қадимги салжуқ, эски турк, 
эски азарий ва ҳозирги 
азарбайжон турк қрим 
тилининг айр. лахж) 
Қипчоқ тармоғи. Қуйдаги 
шаҳобчалардан иборат: а) 
қипчоқ ўғуз шаҳобчаси 
(қадимги қипчоқ ва ҳозирги 
қўмиқ, қарайим, қорачой 
болқор ва крим тилининг баъзи 
лаҳжалари); б) қипчоқ-булғор 
шаҳобчаси (қадимги ғарбий 
олтин ўрда, турк тили ва 
хозирги татар, бошқирид 
тиллари) в) қипчоқ-нўғот 
шаҳобчаси (ҳозирги нўғой 
қорақалпоқ, қозоқ тиллари) 

---

tili va yozuvi (milodning I asri) so‘g‘d tili va yozuvi )(milodiy I-IV asrlar), sak tili 
va yozuvi (m.a IV- Va) va yozuvi kabilar mavjud edi. 
1
Hozirgi ilmiy adabiyotlarda o‘rxun-enasay yozuvchi yodgorliklari ko‘proq 
o‘rganilganligi tufayli ilk manba sifatida ushbu yozuv namunalari e’tirof etiladi. 
O‘rxun-enasay yozuvi yodgorliklarini turkiy tillarning birontasiga tegishli 
debbo‘lmaydi, aksincha barcha turkiy tillarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi. 
Bu yodgorliklar katta xududda tarqalgan bo‘lib, qabrtoshlarga tayoqlarga va 
qoyalarga yozib qoldirilgan. Bu manbalar o‘qmishi qiyin “jumboq”, “runa”, 
“runiy”(sirli-yashirin demakdir) yozuvi dastlab daniyalik olim V.Tomsen va rus 
turkologi V.V.Radlov o‘qigan. Ular bu yodgorliklarning til xususiyatlari turkiy 
xalqlarga tegishliy ekanligini aniqlaganlar.
2
O‘rxun-enasoy yozuvida bitilgan eng yirik obidalarga: O‘ngin (angin) 
bitiktoshi, to‘nyuquq, kul tigin, Bilga hoqon, Quli gur, Moyun gur, Irq bitig 
kiritiladi. 
3
Keyingi manba sug‘d yozuvi asosida shakllangan uyg‘ur yozuvida yozilgan 
matnlardir. Bu yozuv yodgorliklari to‘rt guruhga bo‘linadi: a) xuast uanift 
(monaviylarning tavbanomasi); 2) Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara 
haqida qissa; 3) oltin yoruq; 4) sekiz yukmak.
4
Keyingi manbalarga Qoraxoniylar davri (XI-XII) asr va undan keyin yozilgan 
yodgorliklar kiradi. Bu yodgorliklar qarluq dialektiga asoslanadi. Ularga 
“Qutadg‘u bilig”, “Hibatul haqayiq”, “O‘g‘uznoma”, “Devoni hikmat”, “Qisasul 
Anbiyo” (Qissasi Rabg‘o‘ziy) kabi asarlar kiritiladi.
5
Ma’lumki, Qoraxoniylar davrida fan, madaniyat, adabiyot rivojlanadi. Badiiy 
va ilmiy asarlar yaratiladi. XI-XII asrda turkiy qabilalarning tabaqalanishi 
tezlashadi. Bu jarayon XIII-XIV asrlarga borib tugallanadi. Shuning uchun bu 
davrda yaratilgan yozma manbalar O‘rta Osiyoda yashovchi barcha turkiy 
xalqlarning madaniy yodgorligi hisoblanadi. Xulosa sifatida shuni ta’kidlash 
lozimki, yuqorida aytib o‘tilgan manbalar A.Navoiygacha bo‘lgan davrdagi turkiy 
tillar fonetikasi, leksikasi, grammatikasini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi.