Turkm dili-7 2017. indd

§ 18. EÝE BILEN HABARYŇ ARASYNDA KESE ÇYZYGYŇ GOÝLUŞY

Eýe bilen habar, esasan, baş düşümdäki isimlerden (işliklerden beýleki söz toparlaryndan) bolup sözlem- de ýanaşyk gelseler, onda olaryň arasyna kese çyzyk (–) goýulýar.
Meselem:

1. 
   Göz – derýa. (Nakyl). 2. Gezen – derýa, otu- ran – gümra. (Nakyl). 3. Aşsyz – sahy, gylyçsyz – batyr. (Nakyl). 4. Biz – watanyň perzentleri. 5. Düýnkiň –täzelik.
   

6. 
   Ýedi gezek ýedi – kyrk dokuz.
   

Eýe bilen habar baş düşümdäki sözlerden bolup, olar ýanaşyk gelenlerinde, eýäniň yzyndan kese çyzyk goýulmasa, onda eýäni beýleki sözlem agzalaryndan tapa- wutlandyrmak kyn düşýär.
Meselem:

1. 
   Bu – agaç. 2. Bagşy – bilbil. 3. Okajak – gyz.
   

Eger bu mysallaryň arasyndaky kese çyzyklary aýyrsak, onda bu, bagşy, okajak sözleri eýe bolman, yzlaryn- daky sözleri aýyklaýan sözlere öwrülýärler. Bular ýaly ýagdaýlarda haýsy sözi eýe etmek islesek, şonuň yzyndan kese çyzyk goýmaly, okalanda bolsa logiki basymy eýä düşürmeli.
Meselem:
1. Agaç – bu. 2. Bilbil – bagşy. 3. Gyz – okajak
Bellik:
Kese çyzyk aşakdaky ýagdaýlarda goýulmaýar:

1. 
   Eýe bilen habaryň arasynda kömekçi söz getirilse. Meselem:
   

Aman hem çopan.

2. 
   Habar bolup gelen söz habarlyk goşulmalaryny ka- bul eden bolsa.
   

Meselem:
Hindistanyň paýtagty Delidir.

85. 
    nji gönükme. Nakyllary okaň. Eýe bilen habary tapyň. Göçüriň. Olaryň arasyna kese çyzyk goýuň. Baş agzalaryň haýsy söz toparlaryndandygyny aýdyň.
    

Göz gorkak, el batyr. Gaharyny ýuw(?)dan pälwan. Dag görki daş, baş görki saç. Oýun bir, maza iki. Sow(?)gyň gamçysy ýel. Adam eli gyzyl gül. Adam eli gudrat. Adam başy daşdan gaty. Il agzy keramat. Söýenişen ýykylmaz. Il görki suw, suw görki guw. Dil tygdan ýiti.

86.