Türkmen d I l I n I ň DÜŞÜndirişLI

ÝYMSYLYK, at. Ýymsy häsiýetlilik.  
ÝYNDAM [ýynnam], syp.1. Çalt çapýan, gaty 
gidýän. Ýyndam at. 2. Çalt ylgaýan, ýüwrük. Durdy 
örän çalasyn hem ýyndamdy (H. Derýaýew). 
ÝYNDAMLYK [ýynnamlyk], at. Ýyndam 
bolmaklyk. Pişigiň ýyndamlygy samanhana çenli 
(Nakyl). 
ÝYNDAMRAK [ýynnamyra:k], syp. Birneme 
ýyndam. Indi-hä atyň ýyndamrak görünýär. 
ÝYP-ÝYLMANAK, syp. Örän ýylmanak.  
ÝYP-ÝYLY, syp. Gaty ýyly, ýylyjak. Jaýymyz 
ýyp-ýylydyr. 
ÝYRAK [ýyra:k], hal. Uzak, alys, daş. Ýer gaty-
da, gök ýyrak (Nakyl). Däli köňlüm, bir söhbetsiz 
kişiden, 
Daş 
ediban, 
ýyrak 
eýle 
özüňni 
(Magtymguly). 
ÝYRAKLYK [ýyra:klyk], at. Uzaklyk, alyslyk, 
daşlyk. 
ÝYRŞARMA,iş ady. Ýyrşarmak ýagdaýy. 
ÝYRŞARMAK, işl. Çala ýylgyrmak, bir hili 
dylym-dylym etmek, ýüzüňde ýylgyrma alamaty 
peýda bolmak. Perman hem ýyrşaryp, öýlerine bakan 
tigirlenip ugrady (A. Nazarow). 
ÝYRŞARMAKLYK, 
iş 
ady. 
Ýyrşarmak 
ýagdaýy. 
ÝYRŞARMAZLYK, iş ady. Ýyrşarman durmak, 
ýyrşarmakdan saklanmak. Şeýle gülküli gürrüňe bu 
adamyň hatda ýyrşarmazlygy ünsi çekdi. 
ÝYRŞARTMAK, işl. Ýyrşarar ýaly etmek. Ol 
saçlarynyň ujuny süýem barmagyna çolap, 
dodaklaryny ýyrşartdy (B. Gulow).
ÝYRŞARYLMAK, işl., ser. Ýyrşarmak. Oraz 
ýyrşarylyp işikden girdi. 
ÝYRŞARYŞ, iş ady. Ýyrşarmak ýagdaýy. 
ÝYRŞARYŞMAK, işl. Ýerli-ýerden birnäçe 
bolup ýyrşarmak. 
ÝYRTDYRMAK, işl. 1. Ýyrtmak işini başga 
birine etdirmek. 2. Ýyrtylmagyna ýol bermek, ýyrtyk 
ýagdaýa getirmek. Köýnegiňi agajyň şahasyna 
ýyrtdyraýdyňmy? 
ÝYRTMA 1. iş ady. Ýyrtmak ýagdaýy. 2. syp. 
Ýylyň günleri görkezilýän we her gün ýyrtylyp 
aýrylýan (senenama hakynda). Ýyrtma senenama. 
ÝYRTMAK, işl. 1. Kagyz, mata we ş.m. ýuka 
zatlary çekip, dartyp bölmek. Agşam oňa göwünlik 
berip ýazan hatyny ertir irden ýyrtyp taşlady (B. 
Kerbabaýew). 2. Ýüzleý ýara salmak, sypjyryk-
sypjyryk etmek. Seniň ýüzüňi kim ýyrtdy? 

 Geýip ýyrtmak nesip etsin täze telpek, geýim, 
köwüş alan gutlananda edilýän dileg. Egniňde 
ýyrtylsyn täze geýim alana edilýän dileg. Ýüzi 
ýyrtylmak ýüzi açylmak, utanjaňlygy aýrylmak.  
ÝYRTMAZLYK, iş ady. Ýyrtmak işini, 
hereketini 
etmezlik. 
Köýnegiňi 
çöp-çalam 
ýyrtaýmasyn. 
ÝYRTYGRAK [ýyrtyğyra:k], syp. Birneme 
ýyrtyk. Ýyrtygrak köýnek. 
ÝYRTYJY, syp. Käbir jandarlaryň wagşylyk 
häsiýeti, wagşy. Şol döwürlerde ýyrtyjy haýwanlar 
hem süri-süri bolupdyr (B. Annageldiýew). 
ÝYRTYJYLYK, at. Ýyrtyjy, wagşy häsiýetde 
bolmaklyk. 
ÝYRTYK, syp. 1. Ýyrtylyp böleklere bölünen, 
para-para bolan, ýyrtylan. Tanalar ol has bedewler, 
Köne ýyrtyk jul biläni (Magtymguly). 2. Köpçülikden 
sussy basylmaýan.

Ýyrtyk elek içinde syr saklamaýan, gep 
saklamaýan, aýtmagyn diýlen zady aýdýan (çaga 
hakynda). 
ÝYRTYKLYK,at. Ýyrtyk ýagdaýda bolmaklyk.  
Geýimiň ýyrtyklygy. 
ÝYRTYKÝAPRAK 
[ýyrtykýapyrak], 
at. 
Ýapraklary kertik-kertik ak üzüm. 
ÝYRTYK-ÝIRIK, 
syp. 
Ýyrtylyp-ýirlip 
duran,deşim-deşim. Ýyrtyk-ýirik düşek örtünji bolar, 
Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar (Magtymguly). 
ÝYRTYK-ÝYRTYK,syp. Köp ýeri ýyrtylyp, 
bölek-bölek bolan, jyrym-jyrym bolan, eleşan bolan. 
Kagyzlaryň gyrasy ýyrtyk-ýyrtyk, sahypalaryna el kiri 
düşüp, yz galdyryp gidipdir (N. Saryhanow).
ÝYRTYM-ÝYRTYM: ýyrtym-ýyrtym etmek 
ýyrtyp bölek-bölek etmek. 
ÝYRTYLMAK,işl. 
Ýyrtyk 
hala 
gelmek, 
getirilmek. Ýaka bolsa ýyrtyldy ... (

Görogly

). 
ÝYRTYLMAZLYK, iş ady. Ýyrtyk hala 
gelmezlik, ýyrtylman galmak, ýyrtylman durmak. 
Köýnegiň matasy gaty berk eken, her näçe ýyrtjak 
bolsaňam ýyrtylanok. 
ÝYRTYŞ,iş ady. Ýyrtmak ýagdaýy. 
ÝYRTYŞDYRMAK, işl. Matany, kagyzy we 
beýleki ýyrtylýan zatlary ýyrtyp çykmak, ýyrtym-
ýyrtym, jyrym-jyrym etmek. 
ÝYRYŞ-ÝYRYŞ: ýyryş-ýyryş etmek çala 
ýylgyrmak, dylym-dylym etmek, gülümsiremek. 
Ýyryş-ýyryş edip, erni-ernine gelmedi (R. Gelenow).
 
Z 
 
Z, Türkmen elipbiýiniň otuzynjy harpy. 
ZABT [zavyt], at, ser. Zarba 1. 
◊ Zabt etmek 1) harby güýçleri toplap hüjüm 
etmek, çozmak. Duşmanyň berkitmesini zabt edip 
almak. 2) depgini güýçlendirmek, zor berip işlemek. 
Gyzlar, şu günkimiz ýaly ertir hem pagta zabt etsek, 
birigün irden kerwen ugradarys (A. Durdyýew). 
ZABUN [zavu:n], syp. 1. Gaty rehimsiz, gazaply, 
zalym. 2. Örän güýçli, batly, gazaply. 3. Erbet, agyr, 
muşakgatly. Dert zyýat düşüpdir, zabundyr hallar 
(Magtymguly).
◊ Zabun tutmak gaty berk saklamak, berk 
tutmak. 
ZABUNLAŞMAK [zavu:nloşmok], işl. 1. 
Zabunlygy artyp başlamak, zabun bolup başlamak, 
rehimsizligi, zalymlygy güýjäp başlamak. 2. gepl.d. 

---

526 
Güýjäp başlamak, gazaplanyp başlamak, güýjemek. 
Howanyň sowugy-da gitdigiçe zabunlaşýar. 
ZABYRDABERMEK [zavyrda:vermek], işl. 
Wazlap çalt hereket edibermek, dazlap gidibermek, 
çalt-çalt gidibermek. 
ZABYRDAMA 
[zavyrdama], 
iş 
ady. 
Zabyrdamak ýagdaýy. 
ZABYRDAMAK [zavyrdamak], işl. 1. Wazlap 
çalt hereket etmek, dazlap gitmek, örän çalasyn
gitmek, dazyrdamak. Maşynlar deňimizden zabyrdap 
geçýärdiler. 2. göç.m. Agzy-agzyna ýetmän 
gürlemek, 
örän 
çalt 
geplemek, 
agzynyň 
ýetişipbildiginden 
geplemek. 
Zabyrdama-da, 
haýalrak okaýsana! 
ZABYRDAMAKLYK [zavyrdamaklyk], iş ady. 
Zabyrdamak ýagdaýy. 
ZABYRDAŞMAK [zavyrdaşmak], işl. 1. gepl.d. 
Birnäçe 
bolup 
bilelikde 
zabyrdap 
gitmek, 
dazyrdaşmak, dazlaşmak. Maşynlar zabyrdaşyp 
barýardylar. 2. göç.m. Birnäçe bolup örän çalt 
geplemek. Olar goşgyny zabyrdaşyp okaýardylar. 
ZABYRDATMAK [zavyrdatmak], işl. 1. gepl.d. 
Bir zady örän çalt hereket etdirmek, dazlatmak, 
dazyrdatmak. Ol elindäki daşy zabyrdadyp saldy. 2. 
göç.m. Haty, ýazgyny çalt okamak, sözleri çalt 
aýtmak. Ol haty zabyrdadyp okaýardy. 
ZABYRDAÝYŞ 
[zavyrdaýyş], 
iş 
ady. 
Zabyrdamak ýagdaýy. 
ZABYRDY [zavyrdy], at. 1. Çalt hereket 
netijesinde çykýan sesiň ady, dazyrdy. 2. Çalt 
okalanda, geplenende döreýän sözleýiş.
ZABYRT-ZABYRT [zavyrt-zavyrt], s.ş.aňl.söz. 
Yzly-yzyna zabyrdyly çykýan batly ses.
ZADA [za:da], at, k.d. Käbir goşma sözleriň 
ikinji bölegi hökmünde gelip, 

dogan, doglan, dörän, 
emele gelen

ýaly manyny aňladýar. Hyzmat kylsaň, 
bolsun bir asylzada, Ata-babasyndan beýik begzada 
(Magtymguly). 
ZAG [za:ğ], at, k.d. Garga. Bilbil uçup, zaglar 
gondy güllere (

Saýatly – Hemra

). Ol ne zagdyr – 
bilbil bilen hemhana (Misgingylyç).
ZAGAMMYR [zağammyr], at. Ädik, köwüş 
tikilende, onuň üstki gaýşyny galyba çekip berkitmek 
üçin ulanylýan egri we küti agyzly atagzynyň bir 
görnüşi.
ZAGARA [zağara] I. at. Jöwen ýa-da mekge 
unundan bişirilýän kiçiräk tegelek çörek, tötek. 
Gurak zagara bogazyndan zordan geçýärdi (A. 
Gowşudow). Zagara sähel gyzandan, ony arka 
ýüzüne öwürdi (O. Ödäýew). 
ZAGARA [zağara] II, at. Süýji suwlarda 
ýaşaýan, ýasyrak, togalak, gyzylymtyl teňňeli balyk. 
ZAGPYRAN [zağpyra:n], at, k.d. Açyk sary gülli 
ýakymly ysly köpýyllyk otjumak ösümlik. Keremiň 
reňki zagpyrana dönüpdir (

Asly – Kerem

). Eý 
gyzym, seniň ýüzüň Hindistan almasy kibi erdi, 
zagpyran 
kibi 
solupdyr. 
(

Seýpelmelek 
– 
Medhaljemal

). 
ZAGYP [za:ğy:p], k.d. 1. syp. Güýçsüz, 
ysgynsyz, ejiz, hor. 2. at. Aýal. Ýigidiň abraýy ýagşy 
zagypdyr (Magtymguly). Kişä halal däldir kişi 
zagyby (Zynhary). 
ZAGYPLANMAK [za:ğy:planmak], işl., k.d. 
Güýçden düşmek, ysgyndan gaçmak. Ärhasana on iki 
ýerden ýara düşdi, zagyplandy (

Görogly

). 
ZAGYRDAMA 
[zağyrdama], 
iş 
ady. 
Zagyrdamak ýagdaýy. 
ZAGYRDAMAK [zağyrdamak], işl. Bir zatdan 
gorkusyna 
titremek, 
sandyrap 
durmak, 
zagyrdyklamak. Seniň sesiňi eşidende, zagyrdap 
dursa nädersiň! (B. Kerbabaýew). 
ZAGYRDAMAKLYK [zağyrdamaklyk], iş ady. 
Zagyrdamak ýagdaýy. 
ZAGYRDAŞMAK [zağyrdaşmak], işl. Köp 
bolup zagyrdap durmak, sandyraşyp durmak. Mallar 
möjek görenlerinden zagyrdaşyp başladylar. 
ZAGYRDATMAK 
[zağyrdatmak], 
işl. 
Zagyrdamak katdyna ýetirmek, zagyrdamaga mejbur 
etmek, bilelikde gorkmak. 
ZAGYRDAÝYŞ 
[zağyrdaýyş], 
iş 
ady. 
Zagyrdamak ýagdaýy. 
ZAGYRDY [zağyrdy], at. Gaty gorkup 
durmaklyk, güýçli gorky. Bedenime elhenç zagyrdy 
aralaşdy. 
ZAGYRDYKLAMAK [zağyrdyklamak], işl., 
ser. Zagyrdamak. Ozal aýdylanyny etmän, 
zagyrdykla-da dur indi. 
ZAGYRDYKLAŞMAK [zağyrdyklaşmak], işl., 
ser. Zagyrdaşmak. 
ZAGYR-ZAGYR [zağyr-zağyr], s.ş.aňl.söz. 
Gorkýan adamyňy gören wagtyňda süňňüňi gaplap 
alýan titreme duýgusy. Zagyr-zagyr etmek.  
ZAG-ZAG [zağ-zağ], s.ş.aňl.söz. Gaty üşäniňde 
ýa-da gorkuly bir zady göreniňde süňňüňi gaplap 
alýan titreme duýgusy. Sowukdan ýaňa inim zag-zag 
edýär.