Türkmen halk döredijiligi

Halky kyssalar. Jadyly ertekiler

---

66
Türkmen halk döredijiligi
− Ol-a ýok.
Gyz aýdýar:
− Onda bilbilgöýäni kim alyp geldi?
Mämmetjanyň agalary aýdýarlar:
− Ony biz getirdik.
Bu gyz aýdýar:
− Siz ony nähili getirdiňiz we nireden getirdiňiz?
Bular aýdýarlar:
− Biz mundan gitdik, iň ahyrda bir ýere ýetdik, bir beýik jaýdan alyp 
gaýtdyk.
Bu gyz aýdýar:
− Alyp gaýdan ýeriňizde adam görmediňizmi?
Bular:
− Ýok, görmedik − diýýärler.
Bu gyz soraýar:
− Siziň adyňyz kim?
Bular:
− Biziň birimiziň adymyz Gurban, birimiziň adymyz hem Weli
− diýýärler.
Bu gyz bilbilgöýäni bularyň alyp gaýtmandyklaryny, Mämmetjana bir 
zat edendiklerini bilýär-de, olary gyssap ugraýar:
− Hany, siz bu bilbilgöýäni alyp gaýdan adamyny derrew tapyň. Eger-
de siz ony tapmasaňyz, onda siziň boljagyňyz bellidir.
Ondan soň Mämmetjany tapmak üçin bilbilgöýäni çözüp goýberdiler. 
Saýrak guş uçup, öňe düşüp gidiberdi. Bu gyz hem munuň yzyna düşüp 
barýar. Ynha, bilbilgöýä hälki guýynyň başyna baryp gonýar. Görseler, bu 
ýerde bir it hem gezip ýör. Ondan soň gyz bu guýynyň agzyndan garap:
− Mämmetjan! − diýip gygyrýar.
Ol hem muňa ses berýär.
Bu gyzyň saçlary örän uzyndy. Ol derrew saçyny çözüp, guýynyň 
içine sallaýar. Mämmetjan hem muňa ýapyşyp-ýarmaşyp çykýar. Bu gyz 
görse, Mämmetjanyň iki gözi ýok.
Bu gyz:
− Mämmetjan, seniň gözleriň hany? − diýýär.
Ondan soň, hälki hiç saýraman duran bilbilgöýä saýraberýär.
Bu gyz aýdýar:
− Eý, Mämmetjan, arman seniň gözleriň ýok ekeni, eger-de gözleriň 

---

67
bar bolan bolsady, onda men seniň göreçleriňi öňküsinden hem gowy 
ederdim.
Hälki it bu sözleri eşidip durdy. Ondan soň bu it Mämmetjanyň 
iki gözüni derrew agzyndan çykaryp berýär. Gyz onuň arkasyndan bir 
sypaýar-da, köp sag bol aýdýar. Bu gyz Mämmetjanyň gözlerini alýar-
da, ýerinde goýup, öz dili bilen bir ýalaýar welin, batyr ýigidiň gözi 
öňküsinden hem ýagşy bolup, ýalpyldap dur. Ondan soň bular bu ýerden 
Mämmetjanyň öýlerine baka gidýärler. Ynha, bular barsalar, agalary 
öýde eken. Olar Mämmetjany gördüler-de, bir hili depelerinden gaýnag 
suw guýlan ýaly boldular. Näme etjeklerini bilmän, ýüzlerini aşak salşyp 
otyrlar.
Mämmetjan aýdýar:
− Eý, agalar, siz örän «gaýratly», «edermen» ekeniňiz! Baryň, bulary 
pylan dagyň arasyndaky çöl meýdana taşlaň − diýýär.
Onda Mämmetjanyň ýoldaşlary:
− Ýok, Mämmetjan, bularyň ýoguna ýanyp, gümüni çekip öldüreli 
− diýýärler.
Mämmetjan aýdýar:
− Ýok, öldürmäň, ölmesinlerem, gülmesinlerem, şol ýerik eltip 
taşlap gaýdyň.
Ýoldaşlary:
− Bolýar − diýip, Gurban bilen Welini Mämmetjanyň aýdan ýerine 
eltip, taşlap gaýdýarlar.
Hälki saýraman duran bilbilgöýä Mämmetjan dagy gelenden soň, 
yzyny üzmän, uzyn-uzyn gygyryp, saýramaga başlaýar. Demini sanap 
ýatan Mämmetjanyň atasy hem gün-günden sagalyp barýar. Ol keselinden 
saplanyp, açylyp gidýär.
«Namart pälinden tapar, mert minneti öz gaýratyndan çeker» diýip, 
Mämmetjan öz söýgülisi bilen agzybirlikde uzak ýaşaýar.
Kör garga
Bir bar eken, bir ýok eken, bir sygyr çopan bar eken. Onuň bir aýaly, 
bir sygry, ýeke tamy bar eken. Ol öz sygrynyň süýdünden gurt edýän eken. 
Gurtlary bolsa tamyň üstünde serýän eken. Bir gün ol öz gurtlarynyň 
azalýandygyny duýýar. Ondan soň çopan kimiň alýanyny bilmek üçin 
öz aýaly bilen gurtlaryny saklaýarlar welin, birwagtdan soň bir gözi kör 
garga gelip, gurt iýmäge başlaýar. 
Halky kyssalar. Jadyly ertekiler

---

68
Türkmen halk döredijiligi
Çopan ýaňky gargany tutup öldürjek bolýar, emma Kör garga oňa 
ýalbaryp:
− Meni öldürme, men saňa kän zat bereýin. Ertir öýüme bar. Meniň 
öýümi kimden sorasaň aýdar – diýýär.
Çopan Kör garganyň sözüne ynanyp, ony goýberýär. 
Ertesi çopan sygyrlary eýelerine tabşyryp, özi Kör garganyň öýüne 
baka ugraýar. Gidip barýarka öňünden bir goýun çopan çykýar. Ýaňky 
adam goýun çopandan:
— Bu goýunlar kimiňki? – diýip soraýar.
Onda goýun çopan:
− Bu goýunlar Kör garganyňky – diýýär.
Ýaňky adam:
− Kör garganyň öýi nirede? – diýip soraýar weli, goýun çopan:
− Şu ýoldan gidiberseň öňüňden atbakar çykar, şondan sorasaň 
aýdar – diýýär.
Ýaňky adam gidip barýarka, öňünden atbakar çykýar. Ol atbakardan:
− Bu atlar kimiň aty? – diýip soraýar.
Onda atbakar:
− Bu atlar Kör garganyňkydyr – diýip jogap berýär. Onda ýaňky 
adam:
− Kör garganyň öýi nirede? – diýip soraýar.
Atbakar:
− Şu ýoldan gidiberseň öňüňden düýe çopan çykar. Şondan sorasaň 
aýdar – diýýär. Çopan gidiberýär, öňünden düýe çopan çykýar. Ondan:
− Bu düýeler kimiňki? – diýip soraýar. Onda düýe çopan:
− Bu düýeler Kör garganyňkydyr – diýip jogap berýär. Onda ol 
adam:
− Kör garganyň öýi nirede? – diýip, düýe çopandan soraýar. Düýe 
çopan ol adama Kör garganyň öýüni görkezýär. Çopan Kör garganyň 
öýüne barýar. Onuň bilen salamlaşýar, oturýar, çaý-çörek iýýär. Kör garga 
ýaňky adamyň eline bir boş saçak berýär we şu saçaga: «Açyl saçagym 
açyl, dürli tagamlar seçil» diýseň, şu saçagyň üsti her hili naharlardan 
dolar duruberer – diýýär.
Çopan saçagy alyp gaýdyp, öýüne gelip aýalyna:
− Eliňi ýuw, keýwany, nahar edineli – diýýär.
Onda aýaly:
− Men entek nahar bişiremok, nahar bolsa iýeris-dä – diýýär. Onda 
çopan:

---

69
− Açyl, saçagym, açyl, dürli tagamlar seçil – diýip, saçagy ortarada 
goýýar. Saçagyň üsti dürli-dümen iýmişden, her hili nahardan dolýar. 
Bular iýip doýanlaryndan soň:
− Ýapyl, saçagym, ýapyl – diýýärler welin, saçak ýapylýar.
Bir gün çopan aýalyna:
− Keýwany, ertir patyşany, wezir-wekillerini çagyrjak – diýýär. 
Onda aýaly: 
− Çagyrma, gerek däl, eger olar bilseler, biziň saçagymyzy alarlar 
– diýýär. Onda çopan: 
− Ýok, çagyrjak, saçagy tapan özüm – diýip, patyşany we wezir-
wekillerini nahara çagyrýar. Olar gelip oturanlaryndan soň çopan:
− Açyl, saçagym, açyl, dürli tagamlar seçil – diýýär weli, patyşanyň 
ömründe görmedik naharlary saçagyň üstünde taýýar bolýar. Myhman-
lar kemsiz naharlanyp, bir sellem oturyp, soň turup gaýdýarlar. Patyşa 
köşgüne gelip, iki sany ýasawulyny ýanyna çagyryp:
− Derrew gidiň-de çopanyň saçagyny alyp geliň, eger bermese, onuň 
özüni hem alyp gaýdyň – diýip iberýär. Ýasawullar gelip, garybyň elinden 
saçagyny zor bilen alyp gidýärler.
Garyp ertir irden turup, ýene Kör garganyň öýüne tarap ugraýar. Ol 
Kör garganyň öýüne baryp: 
− Meniň saçagymy patyşa aldy – diýip aýdýar welin, Kör garga ol 
garyba bir eşek berip: 
− Şu eşege «Hyh» diýseň, gyzyl tezeklär – diýip öwredýär. Ondan 
soň ýaňky çopan eşegi alyp gelýärkä, patyşanyň köşgüniň duşundan tiz 
geçjek bolup, eşegi gyssap, «Hyh» diýýär welin, eşek gyzyl tezekleýär. 
Eşegiň gyzyl tezeklänini patyşanyň derwezebanlary görüp, şolbada patyşa 
ýetirýärler. Patyşa ýene öňki ýasawul-laryny iberip, çopanyň eşegini 
alýar. Çopan ýene-de Kör garganyň ýanyna baryp aglaýar.
Onda Kör garga:
− Näme üçin aglaýarsyň? – diýip soraýar.
Çopan:
− Eşejigimem patyşa aldy – diýýär.
Bu gezek Kör garganyň gahary gelip, garybyň eline bir owadan 
sandyk berýär we: 
− Şu sandyga «Açyl, sandygym, açyl, çyk, tokmaklym, çyk» diýseň, 
sandygyň içinden bir tokmakly adam çykyp, buýran adamyňy urup, gal-
maz ýaly eder. Isleseň öldürer. Yzyna saljak bolanyňda: «Gir, tokmaklym,