Türkmen halk döredijiligi

Halky kyssalar. Jadyly ertekiler

---

70
Türkmen halk döredijiligi
gir, ýapyl, sandygym, ýapyl» diýseň, ýapylar duruberer – diýip, onuň 
eline bir ýeňiljek sandyk berýär. Ýaňky garyp sandygy alyp gelýärkä, 
ýolda öz-özüne:
− Heý, şu sandykda-da tokmakly adam ýerleşermi?! – diýip, barlap 
görmekçi bolup, sandygy depäniň üstünde goýup, özi hem bir ýerde 
bukulyp:
− Açyl, sandygym, açyl, çyk, tokmaklym, çyk – diýip gygyrýar. 
Sandykdan tokmaklyja adam çykyp, töwerekde şol çopanyň özünden 
başga adam bolmandan soň, ýaňkyny urmaga başlapdyr. Ol agyrysyna 
çydaman zordan:
− Gir, tokmaklym, gir, ýapyl, sandygym, ýapyl – diýip gygyrypdyr, 
sandyk ýapylypdyr. Soňra ol garyp sandygy alyp, patyşanyň köşgüne 
barypdyr. «Patyşama sowgat getirdim» diýip derwezedäki ýasawullary 
aldap, şanyň köşgüne giripdir. Giripdir-de edil patyşanyň gaşyna baryp, 
tokmaga diýmeli sözleri gaýtalapdyr welin, ol aňalyp duran patyşanyň bir 
ýanyndan degiberipdir. Ony galmaz ýaly hala ýetiripdir.
Soň çopan: 
− Gir, tokmaklym, gir, ýapyl, sandygym, ýapyl – diýip
gygyrypdyr. Sandyjak ýapylypdyr. Soňra ýaňky garyp özüniň saça-
gyny hem, eşegini hem alyp, öz öýüne gelipdir, gulagy dynç, oňat ýaşap 
başlapdyr. Şeýlelikde, garyp myrat-maksadyna ýetipdir. 
Ýartygulak
Bir bar eken, bir ýok eken. Gadym zamanda bir är-aýal ýaşan eken. 
Bir gün bu adam degirmene un çekmäge gidipdir welin, yzynda 
ogly bolupdyr. Geň ýeri, ol çaganyň ululygy edil ýartyja gulak ýaly eken. 
Oglan bolan dessine:
− Eje, aý, eje, kakam nirä gitdi? – diýip sorapdyr. Ejesi hem gor-
kusyna:
− Kakaň pylan degirmene un çekmäge gitdi, kakaň yzyndan düýäni 
eltmeli − diýipdir. 
Ýartygulak hem düýäni gazykdan boşadyp, ilki üstüne böküp 
münýär, soň gulagyna girýär. Düýe uly ýol bilen ýöräp barýarka, öňünden 
bir topar oglan çykyp: 
− Geliň-eý, boş düýe barýar, tutup eýesine eltip bereliň
– diýşip, düýäni saklapdyrlar.
Ýartygulak hem düýäniň gulagynyň içinden:

---

71
− Goýberiň düýäni, ony näme saklaýarsyňyz? – diýip gygyrypdyr.
Oglanlar töweregine garanjaklaşyp, hiç kimi görmän «Eý-waý, bu 
ses nireden gelýärkän-äý» diýşip, adam görmänsoňlar, gorkularyna gaçyp 
gidipdirler.
Ýartygulak düýäni sürüp degirmene baryp:
− Aý, kaka-haw – diýip gygyrypdyr.
Ýartygulagyň kakasy oglunyň bolandygyny bilmänden soň, ses 
bermändir. Ýartygulak hem kakasy ses bermänsoň, onuň adyny tutup:
− Aý, pylan kaka, haw – diýip gygyrypdyr.
Ýartygulagyň kakasy: «Be, meniň oglum ýokdur-la, bu meni ça-
gyryp gygyrýan kimkä?» diýip, daşaryk çykypdyr. Ýartygulak içinden: 
«Kakam gelse gorkuzaýyn» diýip, düýeden düşüp, onuň aşagyna girip 
ýatypdyr. Düýe-de Ýartygulagyň gizlenen ýerindäki oty Ýartygulak bilen 
iýipdir.
Ýartygulagyň kakasy gelse, düýeleri bar-da, ogly ýok. Ol: 
− Oglum, oglum! – diýse, Ýartygulak düýäniň içinden:
− Kaka, men düýäniň içinde, düýe meni iýdi – diýip gygyrypdyr. 
Kakasy hem uny düýä ýükläp, öýlerine gelipdir. Aýaly ärinden:
− Oglumy getirdiňmi? – diýip sorapdyr. Äri:
− Oglumyzy düýe iýdi – diýipdir. 
Är-aýal ikisi oturyp aglaşypdyrlar.
Bular düýelerini öldürip, içegelerini birin-birin barlapdyrlar. Hiç zat 
tapmandyrlar. Emma «zat ýokdur» diýip, bir bölejik ajy içegäni zyňyp 
goýberipdirler. Ýartygulak bolsa şol bölejik içegede eken. Är-aýal ogul-
laryny ýitirip, ýekeje düýelerini hem öldürendiklerine gynanyp, aglaşyp 
oturypdyrlar.
Bu gün bir aç möjek düýäniň öldürilen ýerine gelip, ýaňky bölejik 
içegäni iýipdir. Ýartygulak hem şol bölejik içegede bolansoň, möjegiň 
içine düşüpdir. 
Möjek bir içege bilen garny doýman, bir çopanyň goýnuna darajak 
bolup barypdyr. 
Ýaňky Ýartygulak:
− Haý, çopan, haw, goýnuň gitdi-le, haw! – diýip, möjegiň içinden 
gygyrypdyr.
Çopan hem:
− Aý, bir öwejiň bar, kowaweri – diýip, özi hem itlerini küşgürip, 
ýaňky möjegi kowupdyr. Ýartygulak hem möjegiň içinden: