Türkmenbaşy adyndaky türkmenistan milli golýazmalar instituty

V BÖLÜM 
 
TUTUŞYŇ SOLTANLYK UGRUNDAKY 
GÖREŞI 
 
Demirgazyk Siriýada, Demirgazyk Yrakda we 
Gündogar Anadolyda häkimiýet 
 
Geçen bölümde bellenilip geçilişi ýaly, Tutuş 
Trablusşam şäheri gabalanda, esasanam Akşuňkar 
bilen jetleşip 1091-nji ýylyň ahyrlarynda Damaska 
çekilýär. Bir ýyllap diýen ýaly Tutuş harby ýörişlerden 
saklanýar we 1092-nji ýylyň ahyrlarynda şol wagtlar 
Bagdatda ýören soltan Mälik şa baglydygyny we 
tabyndygyny bildirmek üçin Damaskdan Bagdada 
gaýdýar. Ýöne ol Ýewfrat derýasynyň kenaryna 
gelende «Soltanyň Bagdatda aradan çykandygynyň» 
habaryny alýar we Bagdada gitmek pikirinden dänip 
Beýik Seljuk döwletiniň tagtyna geçmegi oýlap 
başlaýar. Hatda ol entek Hit etrabynyň araçäklerindekä 
özüniň Beýik Seljuk döwletiniň soltanydygyny resmi 
taýdan yglan edýär, şunuň bilen birlikde Tutuş, uly 

---

96 
goşun toplap, soltanlyk tagtynda oturmak üçin 
gyssanmaç Damaska gaýdýar. Bu ýerde özüne degişli 
ähli goşuny jemläp Halaba hereket edýär. Şol wagtlar 
Halabyň walysy Akşuňkara, Antakyýa walysy 
Ýagysyýana we Urfa walysy Bozana hat iberip «Soltan 
Mälik şanyň ölendigini, özüni soltan yglan edendigini, 
şol sebäpli özüne tabyn bolup boýun egmelidiklerini, 
adyna 
hutba 
okadyp, 
goşunlary bilen özüne 
goşulmalydyklaryny» habar berýär. Habary alan 
Akşuňkar Tutuş bilen jet hem bolsa, hiç hili garşylyk 
görkezmän onuň diýeni bilen boldy we Ýagysyýan 
bilen Bozana hem «şeýle etmeklerini», ýagny «Tutuşy 
soltan hökmünde ykrar etmeklerini» maslahat berdi. 
Aradan köp wagt geçmänkä, goşunlary bilen gelip 
goşulan Akşuňkar, Ýagysyýan we Bozan bilen bile 
Yraga ýöriş edip, Rahbe şäherini eýeledi we ol ýerde 
«soltan hökmünde» öz adyna hutba okatdy (1093-nji 
ýylyň Baýdak aýy). Ondan soň Tutuş Ýewfrat 
derýasynyň kenarynda ýerleşýän Yragyň möhüm 
şäherleriniň biri Rakkany aňsatlyk bilen eýeledi. Ara 
wagt salman Nusaýbiniň üstüne hereket eden Tutuş 
arap Kuraýyş-ogullarynyň garşylyk görkezmekleri üçin 
şäheri zabt edip aldy we duşman esgerlerini paýhynlap 
şäheri talatdy (1093-nji ýylyň Nowruz aýy). 
Nusaýbiniň şeýle ýagdaýda boýun egdirilmeginden soň 
Tutuş, 
Mosuly 
golastynda 
saklaýan 
Kuraýyşogullaryndan Ybraýyma hat ýollap «Şäherde 
soltan hökmünde öz adyna hutba okadylmagyny» talap 

---

97 
etdi. Ybraýymyň bu talaby ýerine ýetirmändigi üçin 
Tutuş 
Mosulyň 
üstüne 
ýöredi 
we 
şäheriň 
ýakynlaryndaky gandöküşikli çaknyşykda, Ybraýymyň 
goşunlaryny çym-pytrak edip, ony birnäçe emiri bilen 
bile ýesir aldy (1093-nji ýylyň Gurbansoltan aýy). 
Şeýlelikde, Yragyň iň ähmiýetli we möhüm şäherini — 
Mosuly golastyna aldy. Wagt ýitirilmän şäherde 
Tutuşyň adyna soltanlyk hutbasy okaldylmaga 
başlandy. Tutuş häkimiýetine geçen ähli Demirgazyk 
Yragyň we Eljeziräniň welaýatlarydyr etraplaryna öz 
adyndan waly we goraýjylar belledi.
Tutuş Demirgazyk Siriýanyň möhüm şäherleri 
Halaby, Antakyýany, Urfany Beýik Seljuk döwletiniň 
adyndan dolandyrýan Akşuňkary, Ýagysyýany we 
Bozany özüne tabyn ýagdaýa getirip, Siriýany we 
Palestinanyň şäherleriniň käbirini, Demirgazyk Yragy 
golastyna almagy başardy. Şeýle üstünliklerden soň 
Beýik Seljuk döwletiniň tagtyna geçmäge özi üçin indi 
hakynyň bardygyny hasap eden Tutuş Apbasyly 
halypasy Muktady Biýemrilla ýörite ilçi iberip «Beýik 
Seljuk döwletiniň soltany hökmünde Bagdatda hutba 
okatmasyny» isledi. Şol döwürlerde Bagdat seljuk 
harby walysy Sagdeddöwle Göwheraýyn hem Tutuşyň 
bu islegini goldap, onuň ýerine ýetirilmesi hakynda 
halypanyň huzurynda hereket edip başlaýar. Ýöne 
halypa Tutuşa iberen jogabynda:
1. Horasany we ülkäniň gündogar sebitini öz içine 
alýan bütin yslam dünýäsine häkim bolmagy; 

---

98 
2. Doganynyň perzentleriniň hiç biriniň tagta dalaş 
edip, oňa garşy herekete geçmezligi;
3. Paýtagt Yspyhana we ol ýerdäki Seljuk 
döwletiniň hazynasyna eýe bolmagy.
Ynha, şu şertlerde onuň adyna hutba okadyp 
biljekdigini, başgaça ýagdaýda isleginiň ýerine 
ýetirilmejegini aýdyp, «Hukuk serhetlerini aşma, bize 
aýdýan sözleriň gödek we hemleli bolmasyn. Eger bizi 
diňlemeseň, onda biz seniň bilen söweşeris» diýip örän 
agyr sözler bilen jogap berdi. Tutuş onuň jogabyna hiç 
hili närazylyk bildirmän, onuň goýan şertlerini ýerine 
ýetirmek üçin ýanyndaky emirleri bilen paýtagt 
Yspyhana gitmäge taýýarlanyp başlady. Belli bir wagt 
geçenden soň ol Seljuk walysy Abulhasan tarapyndan 
dolandyrylýan 
Amydy 
we 
sebitiň 
ähmiýetli 
şäherlerinden Silwanty (Maýýafarykyn) aňsatlyk bilen 
aldy (1093-nji ýylyň Nowruz-Gurbansoltan aýlary). 
Aradan köp wagt geçmänkä, bolsa sebitdäki ähli 
welaýatlar etraplar we galalar Tutuşa tabyn bolup, ony 
«Soltan hökmünde» ykrar etdiler we onuň adyna hutba 
okatdylar. 
Şunlukda, Tutuş bulara hem öz 
goragçylaryny belledi.
Şeýlelikde, Gündogar we Günorta-Gündogar 
Anadolyny hem golastyna alan Tutuş goşunynyň öňüne 
düşüp Yspyhana gitmek üçin Azerbaýjana hereket etdi. 
Ýol ugrundaky ähli şäherdir galalar «Oňa soltan 
hökmünde tabyn bolup, hyzmatyna taýýardyklaryny» 
aýdýardylar. Emma beýleki bir tarapdan soltan Mälik 

---

99 
şanyň ogullaryndan Berkýaryk soltanlyk tagtyna dalaş 
edip, Reý we Hemedan sebitlerine häkim bolupdy, 
hatda Tutuşyň garşysyna harby güýjüni jemläp Reýiň 
ýakynlaryna gelip söweşe taýýar bolup durdy. 
Berkýarygyň bu hereketlerini synlaýan Tutuş bilen jet 
bolan Akşuňkar we Bozan bir gije bildirmän 
goşunlaryny ýanlaryna alyp, Berkýaryga goşulýarlar. 
Bu dönüklige örän gynanan we goşunynyň sany azalan 
Tutuş, agasynyň ogly Berkýaryk bilen söweşmegi 
nämakul gördi we täzeden goşun toplamak üçin özüne 
sadyk galan emir Ýagysyýan bilen bile Azerbaýjandan 
Diýarbekir, Halap ýoly bilen çykyp gitdi we Damaska 
gaýdyp bardy (1093-nji ýylyň Bitaraplyk aýy).