Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
 

---

88 
Özbegistanyň ýerlerine arap basybalyjylarynyň 
aralaşmagy Yslam diniň ýaýramagy 
VII asyryň ikinji ýarymyndan başlap, araplar 
basybalyjylar hökmünde syýasy arena çykyp başlaýarlar. 
651-nji ýylda araplar Merwi basyp alandan soňra 
Buharanyň, Sogdiananyň mes toprakly ýerlerine we Merkezi 
Aziýanyň beýleki etraplaryna göz gyzdyryp başlaýarlar. 674-nji 
ýylda arap goşunlary Ubaýdulla ibn Ziýadyň ýolbaşçylygynda 
Amyderýadan geçip, ilki Paýkendi, soňra Buharany basyp 
alypdyrlar.
Ol Buharadan we Paýkentden baý olja-ýarag, eginbaş, 
altyn, kümüş we köp mukdarda ýesirleri sürüp Merwe äkidipdir. 
Araplar Merkezi Aziýanyň üstüne Horasandan çozuş edipdirler. 
Arap 
halyfy 
Horasanyň 
namestnigine 
(hökümdaryna) 
Mawerennahr ýerlerini dolandyrmagy tabşyrypdyr. Araplar 
Amyderýanyň sag kenaryny Mawerennahr, derýanyň özüni 
bolsa ―Jeýhun‖ diýip atlandyrypdyrlar. 
677-nji ýylda arap goşuny Seýit ibn Osmanyň 
ýolbaşçylygynda ýene-de Buharany gabapdyrlar. Buharanyň 
patyşasy (aýal, ady belli däl) araplar bilen parahatçylykly 
şertnama gol çekmäge mejbur bolýar. Şondan soňra Seýit 
Samarkanda ýöriş edip, ony tabyn edýär. Seýit Medinä 30 müň 
ýesir, köp mukdarda altyn, kümüş, ýarag iberipdir. Patyşanyň 
we ýokary gatlak wekilleriniň garyndaşlaryndan girewine alnan 
70 adamy beýleki ýesirler bilen bir hatarda gullara öwrüp, agyr 
zähmetlerde ulanypdyrlar. Azatlyk söýüji we söweşjeň 
buharalylar bu kemsitmeler bilen ylalaşman köşge kürsäp girip, 
Seýdi öldüripdirler, soňra bolsa özlerini hem heläkläpdirler.
Tä 705-nji ýyla çenli Horasanyň namestnikleri 
Mawerennahr ýerlerine birnäçe tozduryjylykly çozuşlary edip, 
her gezek hem Merwe dolanyp gelipdirler. 704-nji ýylda
Horasanyň namestnikligine Kutaýba ibn Muslim bellenilýär. 

---

89 
Oňa Mawerennahry tabyn etmeklik we tutuş Merkezi Aziýany 
öz häkimligine almaklyk tabşyrylýar. 
706-njy ýylda Küteýba Amyderýadan geçip, Paýkent 
şäherini gabaýar (şäher galyndylary häzirki Ýakatut menzilinde 
saklanyp galypdyr). Paýkent Samarkantdan soňra özüniň berk 
diwarlary we diňleri bolan ikinji baý, söwda şäheri bolupdyr. 
Şäheriň ilaty duşmana garşy berk gaýtawul beripdirler. Emma 
araplar diwaryň aşagyny köwüp ýykypdyrlar we şähere 
giripdirler. Şäheriň ilatyny rehimsizlik bilen gyrypdyrlar. 
Paýkent kynlyk bilen basylyp alnypdyr. Küteýba goşunyny 
Buhara sürmekden çekinip, Merwe yzyna gaýdypdyr. 
Küteýba düýpli taýýarlyk görenden soň, Buhara oazisiniň 
güýçli mülkleriniň biri bolan Wardanzi ýerlerine çozupdyr. 
Onuň hökümdary Wardan-hudata ferganalylar, sogdiýalylar we 
Günorta Gazagystanda ýaşaýan türkler kömege gelipdirler. 
Mawerennahryň birleşen güýçleri arap goşunlaryny gabap halka 
alyp başlapdyrlar. 
Kütaýbany halas eden ýeke-täk zat onuň harby mekirlige 
baş urmagy bolupdyr. Ol şol wagt Buharada ýerleşen sogdy 
hökümdary Tarhunyň ýanyna jansyzyny iberýär. Iberilen jansyz 
Tarhuna olara kömege gelen kömekçileriň araplaryň Merwe 
ugran badyna onuň ýurduna eýe boljakdyklary baradaky ýalan 
maglymaty berýär. Mundan gorkan Tarhun araplar bilen 
parahatçylyk şertnamasyny baglaşyp, pajyny töläp Samrkanda 
gitmäge howlugýar. 
Şeýlelik bilen Küteýba arkalaşygy bozup, aňsatlyk bilan 
ýeňiş gazanypdyr. Buhara we onuň etegindäki mes toprakly 
ýerler tutuşlygyna araplaryň eline geçýär. 
Ýaraşyk şertnamasyna laýyklykda, buharalylar her ýylky 
salgydyň daşyndan araplara şäherdäki öýleriniň ýarysyny 
bermäge, olar üçin odyn taýýarlamaga, atlary üçin ot-iým we 
şuňa meňzeşleri taýýarlamaga borçly edilipdir.

---

90 
721-nji ýylda Küteýba Surhanderýa we Kaşgarderýa 
oazislerini basyp alýar. Şol ýylyň özünde 300 sany daş zyňyjy 
we diwar ýykyjy ýaraglary bolan ägirt köp mukdardaky goşuny 
bilen Samarkanda ýörişe başlaýar. Deň bolmadyk söweşiň 
gidişinde araplar Samarkandy gabaýarlar. 
Alty aý gabawdan soň araplar Samarkandy basyp 
alýarlar. Ýaraşyk şertnamasy boýunça Samarkandyň içki 
bölegi araplar üçin boşadylypdyr. Olar 2.200.000 dirhem 
kontribusiýa töläpdirler. Onuň daşyndan hem ýylda Halyflyga 
200.000 dirhem we 300 ýaş gul ibermäge borçly edilipdir. 
Ondan soňra Küteýba Daşkendi we Ferganany basyp alyp, ol 
ýerleriniň hökümdarlygyna arap emirlerini belläpdir.
715-nji ýylda Kütaýba täze halyf Süleýmanyň garşysyna 
gozgalaň turuzýar, emma ol öz esgerleri tarapyndan öldürilýär.
Araplar 
basyp 
alan 
ýerlerinde 
yslam 
dinini 
ýarradypdyrlar. Olar yslamy ýaýratmakda ykdysady syýasaty 
hem ulanypdyrlar. Dini kabul etmediklere jan başyna salynýan 
salgydy (jizýa) tölemäge mejbur edipdirler. Kimde-kim ony 
kabul etse salgytdan boşadylypdyr. Jizýa salgydyndan başga, 
ýer salgydy (hyraç) hem bolup, bu salgyt boýunça daýhanlar 
ýygnan hasylynyň bäşden bir ýa-da dörtden bir bölegini 
bermäge borçly bolupdyrlar. Soňra bolsa ―jizýa‖, ―hyraç‖ 
salgytlaryndan daşary, malyň kyrkdan bir bölegini, 
ussaçylykdan, söwdadan girýän girdejiden salgyt ýygnap 
başlapdyrlar.