Türkmenistanyň Bilim ministrligi

ÖZBEGISTAN RESPUBLIKASY 
 
Özbegistan döwleti Merkezi Aziýanyň merkezi böleginde 
ýerleşýändir. Ol demirgazyk Gündogarda Gyrgyzstan bilen, 
Demirgazykda we demirgazyk-günbatarda Gazagystan bilen, 
Günorta-günbatarda Türkmenistan bilen, günorta-gündogarda 
Täjigistan bilen, günortada Owganystan bilen serhetleşýär. 
Onuň serhediniň umumy uzynlygy 6621 müň kilomtere 
barabardyr. 
Özbegistanyň 
deňze çykalgasy ýokdur. Özbegistan 
Respublikasynyň paýtagty Daşkent şäheridir. Ilatynyň umumy 
sany 27,5 milliondan geçýär.
Özbegistan Respublikasynyň umumy ilatynyň 83,2 %-ni 
özbekler, 5,2-%-ni täjikler, 3,5-%-ni ruslar, 3,1-%-ni gazaklar, 
2,2-%-ni garagalkaplar, 0,7-%-ni türkmenler we beýlekiler 
tutýandyr. (2009-njy ýylyň 1-njy ýanwarynyň maglumaty).
Respublikada 120 sany şäher we 115 sany şäherçeler bardyr. 
Özbegistan Respublikasy Amyderýa bilen Syrdeýanyň 
aralygynda ýerleşip, territoriýasynyň bäşden dört-5/4-bölegini 
düzlükler (Turan pesligi) tutýar. Diňe Gündogar çetinde Týan-
Şan we Gissar-Alaý sistemalaryna degişli bolan daglar bar. 
Konstitusiýa laýyklykda Özbegistan demokratik we hukuk 
döwletdir. Döwletiň ýolbaşçysy Prezidentdir. Döwletiň iň 
ýokary kanunçykaryjy organy Oliý Mejlisidir.
Oliý Mejlis iki palatadan - Kanunçykaryjy palatadan 
(aşaky palata) we Senatdan (ýokarky palata) ybaratdyr. 
Özbegistan Respublikasynyň Prezidenti Yslam Abdyganiýewiç 
Kerimowdyr. 

---

81 
I BÖLÜM 
Özbegistan iň gadymy döwürden VIII asyra çenli 
 
Özbegistan iň gadymy adamlaryň watanydyr 
Özbegistanyň territoriýasynda geçirilen gazuw agtaryş 
işleri ol ýerlerde hem gadymy adamlaryň ýaşandyklaryny subut 
edýär. Irki daş asyryna paleolit eýýamyna degişli zähmet 
gurallarynyň we haýwanlaryň sünkleriniň tapylmagy bolsa, ol 
ýerlerde gadymy adamlaryň ýaşandyklaryna şaýatlyk edýär. 
Gadymy daş asyryna degişli ýadygärlikler Surhanderýa 
(Deşikdaş), Samarkant (Amankutan), Daşkent (Hojikent, 
Obirahmet) 
oblastlaryndan, 
Fergana 
hem-de 
Zerewşan 
derýalarynyň jülgelerinden we beýleki ýerlerinden tapylandyr.
1938-1939-njy ýylda alym A.P.Okladnikow tarapyndan 
öwrenilen Deşikdaş gowagy has hem özüne çekijidir. Bu 
ýadygärlik deňiz derejesinden 1500 metr belentlikde 
Surhanderýa welaýatynyň Baýsundag dagynda ýerleşipdir. 
Gowagyň medeni gatlaklarynyň galyňlygy 1,5 metr (bäş gat) 
bolup, ol ýerde daşdan ýasalan dürli zähmet gurallarynyň we 
dürli haýwanlaryň süňkleriniň bölekleri tapylypdyr. Gowakdan 
dag tekeleriniň, sugunyň, ýabany atlaryň, gaplaňyň, aýynyň, 
syrtlanyň, towşanyň, käkiligiň, kepderiniň we şulara 
meňzeşleriň süňkleri hem tapylýar. Deşikdaş gowagyndan jemi 
3000-e golaý daşdan ýasalan zatlar tapylyp, olaryň 339-sy doly 
gural halyna getirilipdir. Bu ýerden çaga süňkleri hem 
tapylypdyr. 
Maglumatlara baý ýadygärlikleriň ýene-de biri Daşkent 
şäherinden 100 km. demirgazyk-gündogarda ýerleşýän 
Obirahmat gowagydyr. Bu ýadygärlik ilkinji gezek 1962-nji 
ýylda öwrenilip başlanýar. Ýadygärlik 20-sany medeni 
gatlakdan ybaratdyr. Diýmek, bu gowakda ilkidurmuş adamlary 
uzak ýyllaryň dowamynda ýaşapdyrlar. 

---

82 
Gadymy döwrüň adamlary esasan hem awçylyk we iýmit 
çöplemek bilen meşgullanypdyrlar. Olar topar-topar bolup 
ýaşapdyrlar.
Giçki paleolit eýýamy b.e.ö. 40-njy müňýyllyklardan 12-
nji müň ýyllyklar aralygynda dowam edipdir. Gök çakmak 
daşdan ýasalan çapgyçlar, ujy tommaýly taýaklar, ujy ýiteldilen 
çyryklar bu döwürde ýaşan adamlaryň esasy zähmet gurallary 
bolupdyr. 
Zähmet gurallary kem-kemden kämilleşipdirler. Wagtyň 
geçmegi bilen gadymy adamlaryň ilkidurmuş sürüleri ganybir 
garyndaşlyga-uruga, esaslanýan obşina bilen çalşypdyr. 
Ilkidurmuş urugy adatça az sanly ganybir garyndaşlaryň 
birleşmesi bolupdyr. Urug özüniň ýönekeý hojalygyny bileleşip 
alyp barypdyr. Köplenç umumy jaýda-gowakda ýa-da uly 
çatmalarda-kümelerde ýaşapdyrlar. 
Özbegistanyň territoriýasynda giçki paleolite degişli 
ýadygärlikleriň içinde Samarkandyň şäher seýilgähiniň 
territoriýasynda ýerleşýän ýadygärligi görkezmek bolar. Bu 
ýadygärlik 1958-1966-njy ýyllar aralygynda öwrenilip, onuň 3 
sany medeni gatlakdan durýandygynyň üsti açylýar. Ondan 
paleolit adamsynyň aşaky äňiniň süňki hem tapylýar. Medeni 
gatlaklarda 
birnäçe 
durmuş 
ojaklary 
bolup, 
olaryň 
töwereklerinden daşdan ýasalan birnäçe zähmet gurallary we 
haýwanlaryň süňkleri tapylýar. 
Takmynan b.e.ö. XIII müňýyllykda Özbegistanyň 
ýerlerinde daş asyrynyň ortaky döwri (mezolit) başlanyp, ol 
b.e.ö.V müňýyllyga çenli dowam edipdir. Bu döwürde adamlar 
ok-ýaýy oylap tapýarlar we palçykdan dürli gap-çanaklary 
ýasap başlapdyrlar. 
Özbegistanda mezolit eýýamyna degişli ýadygärlikleriň 
hatarynda Surhanderýa welaýatynyň Baýşun etrabyndan tapylan 
Maçaý gowagyny, Daşkentdiň Fergana welaýatynyň Soha 

---

83 
obasynyň golaýyndan tapylan ýadygärlikleri we beýlekileri 
görkezmek bolar. 
Neolit (täze daş asyry) eýýamyna degişli ýadygärlikler 
merkezi Ferganada, Zarafşan derýasynyň aşaky akymlarynda
duş gelýär. Merkezi Ferganada şeýle ýadygärlikleriň 24-si 
öwrenilendir. Olar Merkezi Fergananyň günorta-günbatarynda
ýerleşen gadymy Uzunkul we Taýpakkul kölleriniň 
kenarlarynda 
ýerleşipdirler. 
Şeýle 
ýagygärlikler 
Mahanderýanyň 
basseýnine 
we 
Kaşkaderýanyň 
aşak 
akymlarynda hem gabat gelýär.