Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
Medeniýet we ylym 
XVI asyrda Mawerannahrda edebiýat, ylym, binagärçilik we 
şekillendiriş sungaty mundan beýläk-de ösüpdir. Şygryýet bu 
döwürde uly ösüşlere eýe bolupdyr. Hasan Buhary Nisarynyň 
"Muzakkir al-ahbap" (1566) we Mutribiniň "Tazkiraty Şuara" 
(1604-1605) atly antologiýalary muňa doly şaýatlyk edýär. 
Olaryň işlerinde Samarkandyň, Buharanyň, Daşkendiň we 
Merkezi Aziýanyň beýleki şäherlerinde ýaşap geçen ýüzlerçe 
edebiýat we ylym işgärleriniň atlaryny görmek bolýar. 
XVI asyrda hünärmentçiligiň we söwdanyň ösmegi 
ýazyjylaryň we şahyrlaryň sanynyň artmagyna öz täsirini 
ýetiripdir. 
Zeýniddin 
Wasifi 
özüniň 
memuarlarynda 
(ýatlamalarynda) 
Samarkantda 
geçirilen 
ýygnanşyklara 
şahyrlaryň, hünärmenleriň, täjirleriň we ýönekeý şäher ilatynyň 
gatnaşandygyny belleýär. XVI asyryň birinji ýarymynda özbek 
dilinde edebi we taryhy eserler peýda bolup başlaýar. Olaryň 
hatarynda ýazary näbelli bolan "Tawarih-i guzida Nusrat-name" 
eserini we Muhammet Salyhyň "Şeýbany-name" eserini 
görkezmek bolar. 

---

125 
Bu eserleriň ikisinde hem Merkezi Aziýanyň halklarynyň 
taryhy, etnografiýasy barada takyk, gyzykly maglumatlar 
berlendir. Bu döwürde ýazylan taryhy we edebi ýadygärlikleriň 
ýene-de biri "Baburnamadyr". Onuň ýazary Zahyritdin 
Baburdyr. Ol eserde Watanyndan jyda düşen adamynyň öz 
Watanyna bolan söýgüsi beýan edilýär.
XVI asyrda ylym has uly ösüşlere eýe bolupdyr. 1593-nji 
ýylda Amin Ahmet Razy "Haft iklim" diýen geografiki 
görkeziji sözlügini düzýär. Şol döwürde Mutribi özüniň 
"Tazkiraty Şuara" atly dünýä kartasyny çap edipdir. 
Lukmançylyk ylmy hem ösüpdir. 1541-nji ýylda Muhammet 
Huseýin ibn al-Mireki as-Samarkandy özüniň "Lukmançylyk 
dermançylygy" boýunça traktatyny düzüpdir. Onuň bu işinde 
derman ösümliklerini taýýarlamagyň usullary, olary saklamakda 
gerek bolan gap-gaçlar hem-de dermanlaryň häsiýetli 
aýratynlyklary şekillendirilipdir. 
Saz sungaty hem belli bir ösüşlere eýe bolupdyr. XVI 
asyryň birinji ýarymynda Buharaly Mulawy Kaukaby atly 
sazanda saz eserlerini döredipdir. Bu döwürde hatdatlyk sungaty 
hem özüniň ösüşinde ýokary derejelere ýetipdir. XVI asyrda 
soltan Aly Meşhedi, Mir Aly Faraby, Mahmut ibn Ishak aş-
Şyhaby we beýlekiler hatdatçylyk sunagtynda uly meşhurlyga 
eýe bolupdyrlar. Derwüş Muhammet ibn Dust Muhammet 
Buhary hatdatlyk sunagtynyň nazaryýeti barada eser döredipdir. 
XVI asyrda binagärçilik sungaty hem uly ösüşlere eýe 
bolupdyr. Bu döwürde öz ajaýyp binalar gurlupdyr. Olaryň 
içinde Samarkantda gurlan Şeýbany hanyň medresesini, 
Abdyrahym Sadryň medresesini we beýleki binalary görkezmek 
bolar. Bu döwürde Kalon Metjidi, Miri Arap medresesi, iki sany 
uly Abdylla han medresesi, Gögeldaş, Kalobot we medreseleri 
bina edilipdir. 

---

126 
XVI asyrda dini mekdepler hem ösüşe eýe bolup, olarda 
gurply adamlaryň çagalary okapdyrlar. Hat-da gurply 
maşgalalaryň öýlerinde ýörite maşgala mugallymlary hem 
saklanypdyr. Çagalar alty ýaşdan başlap mekdeplerde okadylyp 
başlanypdyr. Olar arap elipbiýni öwrenipdirler. Soňra 
mekdepden medreselerde okuwlaryny dowam etdirip, ol ýerde 
yslam dininiň esaslaryny öwrenipdirler. 
Aýry-aýry ugurlar mysal üçin hasabat ýöretmek, şeýle hem 
goşgy ýazmak we hatdatlyk sungaty medresäniň daşyndan 
öwredilipdir. Medreselerde dersler üç sany topara bölünip, 
ýagny olar başlangyç, orta we ýokary toparlardyr. Medreselerde 
okaýan talyplara öz toparlaryna görä talyp we azyk haklary 
bellenilipdir. Talyplar medreselerde sekiz ýyl okapdyr. 
XVII-XVIII asyrlarda talyplar takyk we tebigy ylymlarlar 
bilen 
meşgullanypdyrlar. 
Olar 
ruhylar 
tarapyndan 
yzarlanylypdyr. Bu döwürde şahyr we filosof Ýusup Garabagy, 
belli hukukçy alym Nasreddin Buhary, suratkeş-hatdat 
Muhammet Amin we beýlekiler has tapawutlanypdyrlar. XVII 
asyrda Merkezi Aziýa halklarynyň durmuşynyň edebiýat 
meýdanynda görnükli orny eýelän şahyr Babarahym Maşrapdyr. 
Ol öz goşgularynda agalyk ediji synplaryň eden-etdiligini, 
ýaranjaňlygyny berk tankytlapdyr. 
Halkyň içinde Mirza Abdulkadyr Bediliň (1644-1720) 
eserleri uly meşhurlyga eýe bolupdyr. Onuň progressiw pikirleri 
Merkezi Aziýa halklarynda jemgyýetçilik filosofiki pikirleriň 
kemala gelmegine öz täsirini ýetiripdir. Bedil halkyň 
durmuşyny örän gowy bilipdir we öz döredijiliginde olaryň 
agalyk ediji topara garşy göreşini şöhlelendiripdir. 
XVIII asyryň ikinji ýarymynda Buharada Abdyrahman 
Talynyň "Abul-faýz-hanyň taryhy" we Muhammet Wafaýi 
Kermanigiň "Tuhfai hani" diýen taryhy eserleri ýazylypdyr. Ol 
eserlerde XVIII asyrda Merkezi Azyýada bolup geçen synpy 

---

127 
göreşler barada giňişleýin maglumatlar berilýär. XVIII 
asyrlaryň ahyrlarynda bolup geçen halk gozgalaňlary barada 
asyryň ahyrynda ýazylan Muhammet Şarifiniň "Tadž-at-
tawarih" atly taryhy ýyl ýazgylarynda gymmatly maglumatlar 
berilýär. 
XIX asyryň birinji ýarymynyň taryhy eser bolan 
Muhammet Mir Alyma Buharynyň "Faht-name-i sultani" diýen 
golýazmasynda şol döwrüň wakalary öz beýanyny tapýar. Bu 
eserde salgyt reformalary, 1821-1825-nji ýyllaryň halk 
gozgalaňlary we 1826-njy ýylyň syýasy wakalary barada 
gyzykly maglumatlar berilýär. XIX asyryň birinji ýarymynda 
hywa hanlygynyň taryhy döredilýär.
Onuň awtorlary Şirmuhammet Munis we Agehi bolupdyr. 
XIX asyryň başlarynda Kokantda zehinli, demokrat şahyr 
Mahmur ýaşapdyr we döredijilik işi bilen meşgullanypdyr. Ol 
özüniň satiriki eserleriniň üsti bilen halk köpçüliginiň 
adalatsyzlyga garşy nägileligini beýan edipdir. 
Başga bir progressiw pikirli ýazyjy, demokrat, ferganaly 
Gulhany bolupdyr. Ol özüniň satiriki gürrüňlerinde we 
basnýalarynda ýönekeý halkyň bähbidini gorap, agalyk ediji 
toparyň wekilleriniň üstünden gülüpdir. Onuň döredijiligi halk 
köpçüliginiň içinde uly abraýdan peýdalanypdyr. 
XVIII asyryň ahyrlarynda XIX asyryň başlarynda özbek 
poeziýasynyň görnükli wekili belli kokant şahyry Gazy 
bolupdyr. Ol özüniň liriki goşgularynda feodallaryň eden-
etdiliklerini paş etmek bilen adama we adamzat mertebesine
ýokary baha beripdir.

---

128