Türkmenistanyň Bilim ministrligi

1916-njy ýylyň halk gozgalaňy 
Birinji 
jahan 
urşy 
patyşa 
Russiýasynyň 
urşa 
taýýarlyksyzdygyny 
we 
tehniki-ykdysady 
taýdan 
yzagalakdygyny ýene-de bir gezek subut etdi. Uruş ýurduň 
ykdysadyýetini doly çökerdi.Ýurduň milli girdejisi 1914-1915-

---

142 
nji ýyllarda 15,8 mlrd. manat bolanlygyndan 1916-1917-nji 
ýyllarda 12,2mlrd. manada çenli pese gaçdy. Harby çykdajylar 
bolsa 4,3 mlrd. manatdan 7,1 mlrd. manada çenli baryp ýetipdir. 
Bu bolsa, milli girdejiniň ýarysyndan gowragyny öz içine 
alypdyr. Uruş patyşa Russiýasynyň koloniýalaryny talamagyny 
güýçlendiripdir. Salynýan salgytlaryň möçberi ýokarlanypdyr. 
Türküstan ülkesinde 1914-nji ýylda ýere salynýan salgyt 
6859021 manat bolan bolsa, 1916-njy ýylda ol iki esse köpelip, 
14 mln 311 müň 771 manada baryp ýetipdir. 
Merkezi Russiýanyň senagatynyň we oba hojalygynyň pese 
gaçmagy Türküstanda kolonial ezişiň has hem güýçlenmegine 
getiripdir. Türküstandan ähli azyk, ýangyç, pagta ýagy, sabyn, 
et, gök önüm, çakyr we şuňa meňzeşler äkidilipdir. Olardan 
başga-da iş mallary, keçeler, göçme gara öýleri we şuňa 
meňzeşler hem äkidilipdir. Olar örän arzan bahadan alnypdyr. 
Russiýadan Türküstana getirilýän bugdaýyň we senagat 
önümleriniň möçberi yzygiderli azalypdyr. Bu bolsa, azyk 
önümleriniň we senagat harytlarynyň nyrhlarynyň çalt ösmegine 
getiripdir. 
Bularyň hemmesi zähmetkeş halkyň tozdurypdyr we 
gedaýlaşdyrypdyr. 
1916-njy 
ýylyň 
25-nji 
iýunynda 
Russiýasynyň patyşasy Nikolaý II-niň 19 ýaşdan 43 ýaşa çenli 
bolan ýerli erkek adamlary päleçilige (urşa çekmek) almak 
baradaky çykaran karary zähmetkeş halkda uly nägilelik 
döredipdir. 
Netijede, 1916-njy ýylyň 4-nji iýulynda Türküstanda hem 
halk tolgunşyklary we gozgalaňlary başlanypdyr. Şeýle 
gozgalaň Samarkant welaýatynyň Hojant şäherinde başlanýar. 
5-nji iýulda Samarkant uýezdiniň Urgut obasynda nägile 
daýhanlaryň iki müňüsi dolandyryjy wolostlygyna ýygnanyp, 
urşa iberiljek adamlaryň sanawyny bermekligi talap edipdirler. 
Olar dolandyryjylaryň üstüne çozup, sanawy alyp ýok 

---

143 
edipdirler. Şeýle topalaňlar şol günüň özünde Samarkant 
uýezdiniň Siab, Mahalla, Hoja-Ahrar we Angar wolostlarynda 
hem bolup geçipdir. 
7-nji iýulda Samarkant uýezdiniň Dagbit wolostynyň Dagbit 
obasynda halk köpçüliginiň uly çykyşy bolup geçýär. Bu 
gozgalaňa Molla Osman Abdurasulow ýolbaşçylyk edipdir. 
Gozgalaňçylar wolosty dolandyryjylardan urşa çagyrlanlaryň 
sanawyny bermeklerini talap edipdirler.Netijede 
,urşa 
çagyrylanlaryň ählisiniň diýen ýaly diňe garyplardan 
düzülenliginiň üsti açylýar.Gozgalaň basylyp ýatyrylýar we 30 
adam tussag edilýär. 
Şeýle gozgalaňlar 11 iýulda Samarkant , Daşkent 
şäherlerinde we beýleki ýerlerde bolup geçýär. Daşkent 
uýezdiniň oba ilaty hem ýerli häkimiýete boýun bolman olaryň 
garşysyna çykyş edip başlapdyrlar. Ýaňgybazar, Toýtube, 
Hanabat we Pskent obalarynda daýhanlar bilen patyşa 
goşunynyň we polsiýasynyň arasynda ganly çaknyşyklar bolup 
geçýär. 
12-13-nji iýulda Samarkant welaýatynyň Jyzak uýezdinde 
halk köpçüliginiň uly çykyşy başlanýar. Gozgalaňçylar bu ýerde 
uýezdi dolandyryjylaryň binasyna çozup, ol binany 
ýumrupdyrlar .Uýezd merkezleri Jyzakda, Sanzarda, Zaaminede 
we beýleki ýerlerde gozgalaňlaryň gyzan mahaly olara ýerli 
baý-feodallar goşulyp, Russiýanyň garşysyna gazawat urşuny 
yglan edipdirler. Emma gozgalaňyň gidişinde Jyzak uýezdiniň 
gozgalaňçylarynyň ýolbaşçylary halk köpçüliginiň bahbidi 
barada az alada edipdirler. Olar Russiýa gowşar we häkimiýet 
başyna özümiz geleris öýdüp pikir edipdirler. Haçanda öz 
maksatlarynyň başa barmajagyny bilenlerinden soňra, olar 
gozgalaňçylara dönüklik edýärler. 
Jyzagyň hany diýlip yglan edilen ýerli baýlaryň baş serdary 
Abdyrahnam Abdujabbarow öz goşuny bilen söweşsiz boýun 

---

144 
egýär.Gazawat urşunyň ruhlandyryjysy işan Nazyr-Hoja 
Abdusalamow Garaguma gaçýar we ol ýerde tutulýar. 
Ketdekurganda gazawat urşunyň käbir serdarlary ikirjiňlenip, 
gozgalaňçylary urşy bes etmeklige yrmaklygy başarypdyrlar. 
1916-njy ýylyň 8-18-iýulynda Fergana welaýatynda milli 
azat edijilik hereketi has giň gerime eýe bolupdyr. 
Gozgalaňçylar oba we wolost adminstrasiýasynyň 34 wekilini 
öldüripdirler. Köpüsini bolsa ýaralapdyrlar. 1916-njy ýylyň 17-
nji iýulynda Türküstan harby ýagdaýda diýlip yglan edilýär. 
Ýurtda harby-meýdan düzgüni girizilýär. Ol düzgün tä 1917-nji 
ýylyň fewral rewolýusiýasyna çenli dowam edipdir. 
Gozgalaň baslyp ýatyrlypdyr we olardan rehimsizlik bilen 
öç alypdyrlar. Emma jeza beriji otrýad hem, köpçülikleýin 
tutha-tutluk hem halk gazabynyň oduny öçürip bilmändir. 1916-
njy ýylyň 17-30-njy iýulynda halk çykyşynyň tolkuny başlanyp, 
ol Daşkent, Samarkant, Hojant uýezdleriniň oba ýerlerini öz 
içine alypdyr. 1916-njy ýylyň gozgalaňy ýeňilýär. Gozgalaňyň 
ýeňilmeginiň esasy sebäpleri birinjiden, gozgalaň özakymlaýyn 
häsiýete eýe bolupdyr, ikinjiden, gozgalaňçylaryň arasynda 
agzybirlik bolmandyr. Bu gozgalaň özüniň häsiýeti boýunça 
milli-azat edijilik halk hereketi bolupdyr.Ol patyşa Russiýasyna 
we imperialistik urşa garşy gönýkdirilipdir. Gozgalaň 
başlananda baknaçylyga, imperializme garşy gönükdirilen hem 
bolsa, gozgalaňyň gidişinde ol feodalizme garşy hem 
gönükdirilipdi.