Turon nashr

Корпоратив бошқарувнинг ривожланиши.

Иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш шароитида ўз инвесторларининг қизиқишларини ҳимоя қилган ҳолда уларга таклиф этиладиган янги ташкилий модел - корпоратив бошқарув ҳисобланади. Ушбу тизим ўзида бир қанча жихатларни жамлаши мумкин: директорлар кенгаши, ижрочи звенонинг меҳнатга ҳақ тўлаш схемаси, инқирозликни эълон қилиш механизми ва бошқалар. Қўлланилаётган модел тури бозор иқтисоди доирасида фаолият юритаётган компания структурасига боғлиқ бўлиб, замонавий корпорацияни бошқариш ва эгалик қилиш функцияларини бўлишини акс эттиради.

Турли мамлакатларда юридик статуснинг мос тушишлигига қарамасдан бундай корпорациялар турли ташкилий ва бошқарув муаммоларига тўқнаш келишларига мажбур бўлишади ва улардан ҳар бири бу муаммолардан турлича қарорларга келишади.қарорлар эса асосан мулкчиликнинг структурасига боғлиқ бўлади: корпорациянинг эгаси ким ва уларнинг сони қанча?
Мисол учун, Foundations of Accounting in Business - FAB Study Text 2016. PART В: Chapter 07 Corporate governance and social responsibility» қисмида қуйидагича эътироф этилган.
Яхши корпоратив бошқарув хатарларни бошқариш ва ички назоратни, манфаатдор томонлар ва бошқа акциядорлар олдида жавобгарликни ва бизнесни ахлоқий ва самарали тарзда олиб боришни ўз ичига олади.
Корпоратив бошқарув масалалари 1980-йилларнинг охирида Буюк Британия ва Европада ривожлантиришга эришди. Бошқарувни ривожлантиришга талабнинг ортиши билан боғлиқ бўлган асосий омиллардан бири эмас эди. Буларга яна қуйидаги омиллар тўртки бўлди:
(а) Бораётган халқаролаштириш ва глобаллашув шуни англатадики, инвесторлар ва институционал инвесторлар ўз мамлакатларидан ташқарида изланишни бошладилар. Жанубий Африкадаги Қирол ҳисоботида капиталнинг эркин ҳаракати ролини таъкидлаб, инвесторлар бошқарувни ўз манфаатлари йўлида тарғиб қилганлар.
(b) Маҳаллий ва хорижий инвесторларнинг ҳисобот бериш ва тегишли ҳуқуқлар/дивидендлар бўйича дифференциал муомаласи кўплаб инвесторларнинг тенглигини чақиришига сабаб бўлди.
(с) Молиявий ҳисобот билан боғлиқ масалалар кўплаб инвесторлар томонидан кўтарилган ва кўплаб мунозаралар ва судларнинг диққат марказида бўлган. Кўпгина ҳолларда акциядорларнинг ишончи пасайиб кетди ва фақат бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот масалаларига эътибор қаратилди, чунки баланслаш варағини молиялаштириш каби амалиётларни тартибга солиш шаффофлик ва инвесторлар дуч келадиган хатарларни камайтиришга олиб келади.
(d) Айрим мамлакатларнинг хусусиятлари корпоратив бошқарувнинг ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Қирол ҳисоботида энг яхши амалиётни ривожлантиришда коллективлик, консенсус, ёрдам, адолат, маслаҳат ва диний эътиқод каби Жанубий Aфрика маданияти учун муҳим бўлган фазилатларнинг аҳамияти таъкидланган. (индивидуал ҳисоботларни кўриб бўлмайди).
(е) Polly Peck International, BCCI ва Maxwell Communications Corporation компаниялари низо муаммолари, шу жумладан, юқори даражадаги корпоратив жанжаллар кўпайиши 1990-йилларнинг бошларида давлат томонидан бошқарув кодларини ишлаб чиқишга тўртки берди. Аммо ўша пайтдан бери жанжаллар зарур бўлиши мумкин бўлган кейинги чоралар тўғрисида саволлар туғдирди.
Сўнгги 25 йил ичидаги мажоралар ташкилотларнинг бошқарув тизимларида юзага келиши мумкин бўлган турли хил хавф ва муаммоларни ҳал қилиш учун кўрсатма зарурлигини таъкидлади.
Кўпгина корпоратив бошқарув жанжалларининг ўзига хос хусусияти битта катта ижрочи томонидан бошқариладиган кенгашлар бўлиб, бошқа кенгаш аъзолари шунчаки резина штамп вазифасини бажарадилар. Баъзан битта шахс ўз манфаатларини ҳаракати билан кенгашни жалб қилмаслиги мумкин.
Агар ташкилотда битта шахс ҳукмронлик қилмаса ҳам, бошқа заиф томонлар бўлиши мумкин. Ташкилотни бош ижрочи ва бош молия директори атрофида жойлашган кичик гуруҳ бошқариши мумкин ва тайинлашлар расмий, объектив жараён эмас, балки шахсий тавсиялар билан амалга оширилиши мумкин.
Ташкилот фаолияти ва хатарларини тартибсиз равишда қондирадиган ёки мунтазам равишда кўриб чиқмайдиган кенгашлар аниқ кучсиз. Баъзида тегишли назоратни амалга оширмаслик, тақдим этилаётган маълумотларнинг етишмаслиги билан боғлиқ.
Мумкин бўлган заифликлардан бири бу ички audit функциясининг етишмаслиги ёки самарасиз ички audit функциясидир. Бошқаси-асосий ролларда, масалан, тафтиш қўмитасида ёки юқори даражадаги мувофиқлик лавозимларида етарли техник билимларнинг етишмаслиги. Бухгалтерия ҳисоби ёки назорат билан шуғулланадиган ходимларнинг тезкор айланмаси етарли бўлмаган ресурсларни таклиф қилиши мумкин ва узлуксизлиги сабабли назоратни қийинлаштиради.
Тўғри назорат қилинмайдиган ходимлар ўзларининг қобилиятсизлиги, бепарволиги ёки фирибгарлиги орқали ташкилот учун катта йўқотишларни келтириб чиқариши мумкин. Мисол учун, Barings банки ходими Nick Leesonнинг хатти-ҳаракатини қулаши сабабли, у муваффақиятли эканлиги сабабли эътироз билдирилмади, ҳолбуки, у катта савдо йўқотишларини қоплаш учун рухсатсиз ҳисоблардан фойдаланган. Leeson бунга қодир эди, чунки у муомала ва ҳисоб-китоб билан шуғулланган, тизимнинг заифлиги ёки бошқа молиявий фирибгарликларда акс этган асосий ролларни ажратишнинг етишмаслиги эди.
Ташқи аудиторлар аудитни йўқотиш қўрқуви туфайли юқори менежментни зарур сўроқ қилишлари мумкин эмас ва ички аудит ноқулай саволлар бермайди, чунки бош молия директори уларнинг иш билан таъминлаш истиқболларини белгилайди. Кўпинча корпоратив қулашлардан кейин ташқи аудиторларнинг танқидлари кузатилади. Мисол учун, Барлоу Клоу иши ёмон режалаштирилгани туфайли аудиторлик текширувлар натижасида мижозлар пулларидан ноқонуний фойдаланишни аниқлай олмади.
Кўпинча кенгаш аъзолари компания билан ўсган бўлиши мумкин, аммо акциядорларнинг манфаатлари ва қарашлари билан алоқани йўқотади ва мумкин бўлган сабаблардан бири бу натижалар билан кафолатланмаган иш ҳақи пакетларини тўлашдир.
Муваффақиятга эътибор бериш ёки натижаларга эришиш муаммоларни ёки хатоларни яширишга ёки керакли натижаларга эришиш учун ҳисобларни манипуляция қилишга олиб келиши мумкин.
Нотўғри рақамлар кўпинча бошқа муаммоларнинг аломатидир (ёки бошқа муаммоларни яшириш учун мўлжалланган) аммо бозорлар компаниянинг қийматини адолатли баҳолашга ҳаракат қилса, бухгалтерия ҳисобининг сифатсиз маълумотлари катта муаммо ҳисобланади. Нотўғри маълумот бериш буюк Британиянинг адолатли ҳаёт можаросидаги асосий муаммо эди. Компания сақловчилар, мустақил маслаҳатчилар, оммавий ахборот воситалари ва регуляторларга қарама-қарши маълумот берди.
Аниқ якуний хавф банкротлик муқаррар бўлади, деб ташкилот бундай катта йўқотишлар қилиш ҳисобланади. Ташкилот, шунингдек, жиддий тартибга солувчи бузилишлар натижасида ёпилиши мумкин, масалан, инвесторлар пулларини нотўғри қўллаганлиги сабаб бўлади.
Турли мамлакатларда ёмон корпоратив бошқарув томонидан юзага келадиган хавф ва муаммоларни ҳал қилишга қаратилган бир қатор ҳисоботлар ишлаб чиқилган.
Ақшда 2002 йилда “Sarbanes- Оxley Act 2002” тўғрисидаги қонун корпоратив жанжаллар олиб келган. Қонунга асосан жамоат компаниясининг бухгалтерия назорати Кенгаши (PCAOB) ташкил этилди. Унинг мақсади компаниянинг молиявий ҳисоботи аудитори қатъий кўрсатмаларга риоя қилганлигини таъминлаш орқали инвесторларни ва бошқа манфаатдор томонларни ҳимоя қилишдир. Бу асосан АⱩШда аудиторлик фирмаларига тегишли бўлса-да, жамоатчилик назорати принципи бошқа мамлакатларга нисбатан қўлланилади (рўйхатга олиш ва текшириш ёки ўзини ўзи бошқариш орқали), чунки аудиторлик касбини тартибга солиш аудит сифатини яхшилашда ҳам, компаниянинг назорат муҳитида стандартларга риоя қилиш муҳимлигини таъкидлашда ҳам жуда муҳимдир.²³²
Буюк Британия ва АҚШда нормал корпорацияларда мулкдор кўп бўлиб, улардан хар бири корпоратив капиталнинг унчалик катта бўлмаган хиссасига эгалик қилишади.
Бошқа акционерлар устидан устунлик қилувчи акционер бўлмаган шароитда на улардан бирортаси, на акционер гуруҳларидан бирортаси ўзининг алохида тан олиниш хуқуқини, шу жумладан бошқарувдаги раислик хуқуқини талаб қилолмайди. Кўпчилик бошқа саноатлашган мамлакатлар - Германия, Франция, Италия, Япония, Корея, Испания, Швеция ёки Швециарияда мулкчилик кўпроқ даражада концентрациялашиш билан характерланади. Мисол учун кўпчилик немис ва француз компаниялари, битта йирик акционер бўйича: шу турдаги 170 фирманинг 80%и француз компанияларида ва 85%и немис компанияларида акционерларнинг хар бири 25% гача акцияга эгалик қилишлари мумкин ва бу иккала давлатда битта йирик акционер назорат пакетини ўз қўлида ушлаши мумкин.
Йирик пакет акциялари озчиликнинг қўлида тўпланган мамлакатларда корпоратив бошқарувнинг роли, юқори даражадаги «тарқоқ» корпоратив бошқаруви мавжуд мамлактатларда улар ўйнайдиган ролдан катта фарқ қилади.
Корпорация акцияларининг 25-50 ва ундан ортиқ миқдордаги акцияларга эгалик қилувчи битта акционернинг компанияни бошқаришда қатнашмаслиги муаммоси амалда мумкин эмас. Катта хўжайинларда корпорация иши билан фаол шуғулланишга, бошқарув органларида тўғридан-тўғри мавқеини эгаллашга, ўз қўлида хокимият ричагини ушлаб туришга, зарурат туғилганда бошқарув аппаратини алмаштиришга тўртки берувчи мотивлар мавжуд.
Бошқарувда иштирок этиш муаммоси шундай вазиятда юзага келиши мумкинки, шу билан тушунтириладиган, озчилик акционерлар ўзларининг қизиқишларини корпорациянинг бошқа кўпчилик эгалари зарарига амалга оширишлари мумкин.
Юқори концентрациялашиши шароитида структуравий тартибда муаммолар юзага келади. Баъзи мамлактларда бир компаниянинг акциялари катта қисми бошқа компаниянинг мулки ҳисобланади. Бундай интеркорпоративли холдингни тузилиш иерархиявий принципи бўйича ташкил этилиши мумкин:
А компанияси Б компанияга эгалик қилади, Б компания эса В компанияга ва шу қаторилар. Бу тузилишлар қуйидаги «перекрестного» принципига ҳам бўйсуниши мумкин: А компанияси Б компаниянинг акцияларига эгалик қилса, Б компания А компания акцияларига эгалик қилади. Бундай ҳолатни қатор Европа давлатларида кўриш мумкин. Улар яна бирор йирик саноат гуруҳининг бир қисмига хам айланиши мумкин.қатор ёритилган ҳолатлардан кўринадики, халқаро корпоративнинг шаклланиши соф молиявий қизиқишлардан ташқарида чиқувчи ўзаро муносабатлар мавжудлиги ва уларнинг барчасида назоратнинг мукаммал хажми «ички» эгаларда қолишлиги таҳлил қилинади. Шунинг учун бундай тизимларни компанияни бошқариш ва эгалик қилиш функциясини ташқи инвесторлар амалга оширадиган тизим «аутсайдер тизими» дан фарқини ажратиб кўрсатиш учун «инсайдер тизим» деб аташади.
Корпоратив бошқарув тизимига юқорида санаб ўтилган омиллардан ташқари компания эгалари хуқуқ ва мажбуриятлари қанақа бўлиши керак деган ижтимоий фикр хам таъсир ўтказади. Ушбу тушунчалар сингари корпорация фаолиятининг жамият хохлайдиган натижаларига эришиш усуллари хам бир мамлакатдан бошқа мамлакатларда сезиларли фарқлар билан характерланади.
Бозор иқтисодиётидаги мамлакатларда корпоратив бошқарув амалиёти бу омилларнинг ўзини оқловчанлиги маълум фарқлар билан аниқланади. Германияда икки палатали бошқарманинг ва англия-америка корпорациялардаги унитар директорлар советидаги структура ва шакллантириш усулларидаги фарқ нафақат ташкилий амалиёт билан тушунтирилиб қолмасдан, бу фарқ корпоратив бошқарувнинг турли моделларининг фалсафасидаги чуқур фарқларга асосланади. АҚШда юзага келган унитар кенгашлар корпорация ва унинг акционерлари яхлитлигида акс этади, шу муносабат билан корпорация номидаги фаолият бир вақтда акционерлар номидаги фаолият хисобланади. Турли акция эгалари гуруҳи ўртасида хеч қандай фарқ ўтказилмайди ва мустақил директорлар акционерлар у ёки бу гуруҳга бирор қизиқиш билдиришлари учун ҳеч қандай эҳтиёж сезишмайди. Акционерлардан ташқари барчанинг қизиқишлари ҳимояси корпорациянинг хар бир директорлари мажбуриятлари доирасига киради ва директорларнинг бу масалалар доирасидаги ҳар қандай дифференцияси (аралашуви) унинг бажарилишига халақит қилган бўларди.
Шунингдек корпоратив бошқарув тизими унинг фаолиятида молия ташкилотларининг ролига ўйнайдиган боғлиқдаги фарқлар билан характерланади. Буюк Британия ва АҚШда акционер капиталига институцион эгалик қилиш функцияси молиявий институтларга пенсия фонди ва ўзаро фондлар сифатида бириктириб қўйилади. Бу нафақат банкларнинг корпорация мулкининг тўғридан-тўғри эгалари бўлганлиги учун эмас, балки уларнинг алоҳида акционерлар мулкининг ёқловчилари ва акционерларнинг акционерлар йиғилишидаги ишончли вакиллари бўлганлиги учун ҳам юз беради.
Мамлакатдан мамлакатга эгалик қилиш концентрацияси даражасидаги фарқ етарлича катта: Буюк Британияда 5-10% гача бўлса, Германияда 25% дан юқоридир. Бундан ташқари, Германия ёки Европа моделларидаги фарқланувчи жиҳатлар корпоратив бошқарувда банкларнинг юқори даражада иштироки эмас, балки айрим компания ва алоҳида оилаларнинг ҳиссасига тўғри келадиган капитал концентрациясининг юқори даражаси ҳисобланади. Германия корпоратив секторида «тарқоқ» капиталнинг юқори даражаси билан характерланувчи кўп бўлмаган компаниялардан ташқари банк назорати ва банкларга эгалик қилишнинг ўзи анча чегараланган.
Марказий Осиё мамлакатларида, шу жумладан Ўзбекистонда саноатни структуравий қайта қуриш олдида тахмин қилинганига қараганда анча секин кетмоқда. Кўп жихатдан бу қайта ташкиллаштириш учун талаб этиладиган инсонлар ва молиявий ресурслар масштаби мос тушмаслиги билан боғлиқ. Натижада иқтисодиётни реструктуризациялаш учун қулай шароит яратилган бизнинг мамлакатимизда бизнесни қайта ташкиллаштиришдан кўра хусусийлаштириш анча жозибадорликка айланди. Лекин шу вақтда янги мулк эгалари ўз корхоналарида структуравий қайта шакллантириш ўтказишга мойил эмас. Бизнинг мамлакатимизда корпоратив бошқарув ва назоратнинг адекват механизми мавжуд эмас, инвестицион фондлар эса қайта ташкиллаштириш жараёнларига қизиқишлари йўқ ва таъсир ўтказишга қодир эмас.
Давлатнинг энг муҳим функцияларидан бири шундай бозор структураси яратиш керакки, унинг доирасида имкониятлар харакат қила олиши ва уларнинг ажралмас қирраси сифатида рақобат мавжуд. Бунда «инсайдер» тизимининг бўлишлиги муҳим шарт ҳисобланади. Иқтисодиётни қайта шакллантириш жараёнида муҳим звено учун шароит яратиш мақсадида соҳани реструктуризациялаш бўлиш керак. Бу жараёнда марказий ролни ислоҳот учун ресурслар ва тўртки бериш мумкин бўлган халқаро институтлар ўйнаши мумкин. Улар иқтисодиётни ислоҳотлаштиришни молиялаштиришни боғлай олишади. Шунингдек, банкирларга ва менежерларга қайта тайёрлашга имкон яратиб, шу тарзда фонд ва товар бозорларини шакллантириш учун ривожланиш шароитини кенгайтиришга қодир.²³³

2.