Tuzuvchi : shohruh arabjonov

UNDOSHLAR TASNIFI 
I. Hosil bo‟lish o‟rniga ko‟ra : 
1.Lab undoshlari 
1.lab-lab 
b, p, m 
2.lab-tish 
v, f 
2.Til undoshlari 
1.til oldi 
j,s,r,t,l,d,sh,n,ch,z 
kalit so‟z : Jasur to‟la idishni 
cho‟z 
2.til o‘rta 
y 
3.til orqa 
g,k,ng 
4.chuqur til orqa 
q,g,x 
3.Bo‟g‟iz undoshi 
h 

---

II. Hosil bo‟lish usuliga ko‟ra : 
1.Portlovchi 
b, d, g, k, p, q, t, m, n, ng, j 
Kalit so‟z : 
Bojamning etigi qopdek 
2.Sirg‟aluvchi 
f, h, s, v, h, y, z, g‟, sh, l, r, dj(ж) 
Kalit so‟z : 
Shayx hodji vafosizlarg‟a 
3.Qorishiq 
ch 
III. Tovush (un) paychalarining ishtirokiga ko‟ra : 
(Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‟ra) 
Jarangli
b 
d 
g 
z 
v 
j 
dj 
g‟ 
y 
l 
m 
n 
r 
ng 
- 
- 
Jarangsiz p 
t 
k 
s 
f 
ch sh 
x 
 
 
 
 
 
 
q 
h 
Kalit so‟z 
Boyning g‟ozi jo‟jalarimga davo 
Kalit so‟z 
Paketchi xohishi qafas 
IV. Shovqinning ishtirokiga ko‟ra : 
Sonorlar 
(ovozdorlar) 
l, m ,n ,r, ng 
(limonrang) 
Burun tovushi 
M, N, NG 
Titroq tovush 
R 
Yon tovush 
L 
Shovqinlilar 
qolgan 18 ta undosh 
 
V. Tarkibiga ko‟ra : 
SOF 
―CH‖ dan boshqa barcha undoshlar 
QORISHIQ 
“CH” 
 
Unli tovushlarning hosil 
Ovoz paychalari, til, lab 

---

bo‘lishida muhim ahamiyatga 
ega nutq a‘zolari 
Undosh tovushlarning hosil 
bo‘lishida muhim ahamiyatga 
ega nutq a‘zolari 
Til, og‟iz bo‟shlig‟i, bo‟g‟iz bo‟shlig‟i 
Nutq tovushlarining fiziologik 
(artikulyatsion, talaffuz) 
tomonida 
Hosil bo‟lish o‟rni 
ANIQLANADI 
Hosil bo‟lish usuli 
Nutq tovushlarining akustik 
tomonida 
Jarangli - jarangsizligi 
Sof yoki qorishiqligi 
 
TOVUSH VA FONEMA 
Fonema - tovushning bevosita kuzatishda bir necha tovushlar orqali talaffuz 
qilinadigan so'z va uning ma'nolarini farqlashga xizmat qiluvchi, ketma-ketlik 
jihatidan boshqa mayda bo'laklarga bo'linmaydigan til birligi. 
M : bir-bur-ber-bor ; bayt - qayt - payt 
Tovush(fon, allofon) - nutq jarayonida real talaffuz qilingan, qulog'imiz bilan 
eshitilgan kichik mayda bo'laklarga bo'linmaydigan eng kichik nutq birligi. 
Fonema, uning turlari : undosh : tub-tut-tup-tuk unli : yer-ter 
Es : urg'u va tutuq belgisi ma'no farqlashga xizmat qilsa ham fonema bo'lolmaydi. 
chunki ular tovush emas. 
Tovushlarning integral va differensial belgilari
Tovushlarning differensial (farqli) belgilari - zidlanayotgan 2 tovushning o'zaro 
noo'xshash tomonlari. 
Tovushlarning integral(birlashtiruvchi) belgisi - zidlanayotgan 2 tovushning o'zaro 
o'xshash tomonlari. 
b va p undoshlari misolida ko‘ramiz: 
hosil bo'lish usuli : portlovchi ~ portlovchi 
hosil bo'lish o'rni: lab - lab 
un paychalari ishtirokiga ko'ra : jarangli ~ jarangsiz 

---

shovqinning ishtirokiga ko'ra : shovqinli ~ shovqinli 
demak, "b" va "p" tovushlarining artikulatsiyasi integral belgiga ega akustikasi esa 
o'zaro differensialdir. 
Qo'sh undoshlilik ( Geminatsiya) 
Qo‘sh undoshlilik - bir so'z tarkibida ikkita bir xil undoshning yonma-yon kelishi. 
Misol : izzat, jajji 
Qo'sh undoshlilik so'zlarning boshida (ssuda, ssenariy), o'rtasida (passiv, alla) va 
oxirida (gramm, metall) kelishi mumkin. 
Es : gramm, artilleriya, oddiy, kirill, kongress, grammatika, million so'zlarida qo'sh 
undoshlardan biri talaffuzda tushsa ham ammo yozuvda saqlanadi. 
Es : ammo, jajji, ikki, chaqqon, izzat, ukki, tanazzul so'zlari xuddi shunday aytiladi va 
yoziladi. 
Tilimizda quyidagi so'zlarda qo'sh undoshlardan biri tushirilsa yangi lug'aviy ma'no 
hosil bo'ladi : 
Yalla - yala, silla - sila, tilla - tila, sodda-soda,billur - bilur, qattiq - qatiq, modda 
- moda, yo'lla - yo'la, chinni - chini, ushshoq - ushoq 
QATOR UNDOSHLILIK 
Qator undoshlilik - bir bo'g'in tarkibida ikki har xil undoshning yonma-yon kelishi
M : transport, qabr, farzand, sport 
Es : paxta, nimcha, o‟simlik kabi so'zlar qator undosh emas. Chunki undoshlar boshqa 
bo'g'inga o'tadi. 
Eslatma : Gap tarkibida qator undoshli so‘z kelganda unga qo‘shimcha qo‘shilganda 
ham bu so‘z qator undoshli so‘zligicha qoladi. 
M : qarz, farz, baxt (qar/zim, far/zing, bax/ti) 
Es : dengiz so'zida qator undoshlilik mavjud emas. 
kongress, ingliz so'zlarida qator undoshlilik mavjud, ular n+g tarzida ajraladi : 
kon+gress, in+gliz