У 3 Г. И к и сто II миллим э н ц и кл о и ел 11 я с и длвла7 илмий нашгисти


Чак,алок,кд вак,тинча исм куймаслик


Download 1.06 Mb.
bet212/215
Sana11.11.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1766319
1   ...   207   208   209   210   211   212   213   214   215
Bog'liq
Ozbek-ismlari-manosi.Бегматов

Чак,алок,кд вак,тинча исм куймаслик.

  • Чак,алок,к,а ёмон хулкди, касалманд кишиларнинг исмига ухшаш исмларни бермаслик.

  • Чак,алок.к,а берилган иемни бегоналардан яшириш, сир ту- тиш.

  • Утмиш аждодлар (боболар, бобокалонлар, бувилар, момо- лар) рух,ига сириниш, улардан мадад сураш ва б.

Узбек тилидаги купгина исмларнинг юзага келиши юк,орида келтирилган расм-русмлар, удумлар, эътикдц ва тасаввурлар би­лан узвий богликдир. Шу билан бирга, жуда кддим-кдцимлардан боланинг cof булиши, яшаб кетиши, келгуси бахти унга куйила- диган исм билан боглик, булади деб х,исоблашган. Бинобарин, чак,алок,к,а муваффак,иятли танланган ва берилган ном унинг так,- дири, х,аётига кагга таъсир курсатади, исм одамнинг рух,ияти, такдирини узида мужассам к,илади, киши уз исмиги ухшайди, деб ишонишган. Натижада одамлар "х,осиятли" ("кутли") ва "хоси­ятсиз", яхши ва ёмон исмлар бор деб х,исоблашган. Шу сабабли чакалок,нинг турли касалларга чалинавериши ёки о ил ада бола- ларнинг турмасдан нобуд булавериши, бола баданида турли нук,- сонларнинг мавжуд булиши, к,олаверса фарзанднинг келгувеи бахти унинг исмига боглик, деб билганлар. Мана шундай тасав­вурлар туфайли замонлар утиши билан чак,алок,к,а берилувчи исм одамни узаро фаркдаш, аташгина эмас, балки уни турли бало- к,азолардан асрайдиган, мухофаза к,и^адиган, куткдрадиган, ин- сонга бахтли тагугир, нурли ик,бол бахш этадиган воситага айлана


589




борган. Шу туфайли кишилар кддим дапрлардан болага исм бе- риш ишига ни\оятда масъулият билан ёндошишган. Шунга кура х,ам тилдаги барча исмларнинг маълум сабаби, асоси хдмда узига хос этнографик маъноси мавжуддир.
Ота-она уз фарзандига исм беришда чак,алок,к,а узок, умр ти- лаш, боланинг етук, комил инсон булиб етишиши ва унинг кел- гувсида бахтли булишини орзу к,илади. Мана шу истак ва орзулар болага исм танлаш ва куйишнинг, бунга оид удумларни адо этиш- нинг негизини гашкил к,илади.
Чакдлокдд куйиладиган исм унинг такдирига таъсир кдшади, исмлар х,осиятли ва х,осиятсиз булади дейилган тасаввурлар давр- лар утиши билан исмларни боланинг х,имоячисига, унга кдндай- дир богланган, унга доимо ва бир умр эш, хдмдам булиб юради- ган воситага айлантира борган. Шу тарзда "асровчи исмлар" ёки "\имоя номлари" деб юритилувчи номлар гуру\и юзага келган.
"Асровчи исмлар" мазмунан ижобий, чиройли номлардан ва куп \олда купол, хунук маъноли номлардан ташкил топган. Бо­лага хунук маъноли сузлардан ясалган исмларнинг берилиши ча- к,алок,ни ёмон кузлардан, куз тегишдан асраш, гудакнинг душма- ни булмиш ёвуз кучларни чалгитиш, алдаш макдади билан 6of- ликдир. Узбек исмлари орасида анчагина "асровчи исмлар” мавжуд булиб, уларнинг асосий гурухдари куйидагилардир:

  1. Ота-оналарнинг уз фарзандига соглик, узок, умр тилашини ифода этувчи исмлар: Турсун, Турди, Тухтасин, Улмас, Юрсин, Омонтурди, TypFyn, Туриной, Эргаш, Йулдош каби.

  2. Ота-онанинг уз фарзандининг турли касалликларни енги- ши, чидамли, иродали, муста\кам булиб усишини орзу к,илиб Куйилган исмлар. Бундай исмлар, одатда, муста^камлик рамзи булган нарсалар, буюмлар, к^рол-яроглар номидан ясалган була­ди: Тош, Тошбой, Тошхон, Темур, Темура, Метинбой, Пулат, Чуён- бой, К,иличбой, Ханжара, К,алконбой, Тешабой, Болтабой. Шунин- гдек баъзи исмлар бевосита муста\камлик, иродалик тушунчала- рининг номи булган сузлардан ясалади: Маркам, Мах;камой, Берк. Беркиной ва б.

  3. Яшовчанлик, бархдётлик, чидамлилик, узок, умр рамзи булмиш дарахтлар, нарсалар номидан ясалган исмлар: Чинор, Чинора, Садабой, Арчабой, Евшан ва б.

  4. Ё^имсизлик, нохушлик, аччикдик рамзи \исобланувчи нар­салар, усимликлар номидан ясалган исмлар: Саримсон,, Сугонбой, Пиёзбек ва б. Мана шундай исмлар куйилса чак,алок,нинг душма- ни, ёвуз кучлар болага як,инлашмайди, ундан нари кстади деб хисоблашган.

  5. Баъзан атайлаб хунук маъноли номларни куйишган: Ёмон- бпла, Итолмас, Итемас, Касофат, Шагалбой, Сабила каби. Ки-


590




шилар бола шундай номланса эътиборсиз булади, унга куз тег- майди деб ^исоблашган.

  1. Исм кдцимий диний эътик,одларга асосланиб кукка (осмон- га) — Ой, Кун (Куёш) ва бошкд осмоний жисмлар кудратига chfhhhlli асосида гуйилган: Ойбуви, Ойхон, Ойциз, Юлдуз, Хулка- рой, Чулпоной, Ойпарча, Ойманглай, Кунхон, Кунбой, Куёшбек, Ойтулди, KyumyFdu, Ой ту уди, Тангриберди, Тангриберган ва б.

  2. Кишилар кддимий даврлардан бери баъзи нодир металлар, маъдан, тошлар, масалан, дур, зумрад, олтин, лаъл, марварид, маржой, ложувард, ёкут ва б. чак,алок^и касалликлардан, бало- офатлардан асрайди деб билишган. Мана шу эътикдцга кура бо- лаларга (купрок, к^з фарзандларга) Дурдона, Дурбек, Зумрад, Га- вх,ар, Олтиной, Марвад (Марварид), Екутой, Маржонбиби, Лаъ- лихон каби исмлар берилган. Кейинчалик бу номлар гузаллик, нафосат, азизлик, кдцр-к^ммат маъноларини хдм ифодалайди- ган булган.

  3. Мукдддас деб улурланган \амда сигинилган баъзи ^айвон- лар, жонивор, кушларнинг номларидан ясалган исмлар: Бурибой, Буринисо, Бойбури, К,ашк;ирбой, Шагалбой, Арслон, Йулбарс, К,ар- чиуай, Лочин, Бургуm ва б.

  4. Баъзи чакдлокдар баданида кдндайдир ортита белгилар, жисмоний камчиликлар (хол, тож, к,изил тамга, ортикда бармок, ва б.) билан тугилган. Бу нук,сон ва белгилар болага исм беришда \исобга олинмаса улар боланинг соглигига, \аётига, келажак тур- мушига хавф тугдиради деб тушунилган. Бундай норасидаларни уз номи билан тугилган бола деб \исоблашган ва уларга уша нук,- сонлар, ортикда белгилар номидан ясалган исмлар куйилган. Чунончи: Холбой, Холбиби, Анор, Анорбой, Анорхон, Менгли, Менг- либой, Менглихон, Нишонбой, Тожи, Ортицбой, Тожихон, Норбой, Нортожи, Кушок,, Чала, Чалабой, Очил, Очила ва б.

  5. Ота-оналар чак,алок,к,а хавф тутдирадиган ёвуз кучларни чалгитиш, алдаш оркдли болани турли касаллик ва хавфлардан сакдаб к,олмок,чи булишган ва мана шу ниятга хос *амда мос исм- ларни ижод к^шишган: Алдан, Алданбой, Алданой, Алмаш, Агмаш- син, Янглиш, Янглишой, Бегона ва б.

  6. Чак,алок,кд берилган исмни яшириш, уни бошк,а кушимча исм ёки лакдб билан юритиш, баъзан эса болага умуман исм куймаслик удумлари \ам болани ёмон кузлардан, беваку улимдан асрашга кдратилган хдракатдир. Чунончи, узбек исмлари ораси- да Номсиз, Отсиз каби исмлар учрайди.

  7. Диний тушунча ва эътик,одлар билан бонгши, номдир. Бу- ларга куйидагилар киради:

а) Алло^нинг номи, сифатларидан, уни мад\ к,илувчи тушун- чалар номидан ясалган исмлар: Абдулла, Абдурахрчон,
AddycOjWM, Абдусаттор, Х,амидулла, Х,айрулла, Шамсулла ва б.


591




б) Пайгамбарларнинг номлари па сифагларини билдирувчи сузлардан ясалган исмлар: Мухаммад, Идрис, Иброуим, И супь;, Яъууб, Муса, Юнус, Исо; Аумад, Хамид, Маумуд, Расул, Наби (й), Комил, Х,абибулла, Нажибулла, Башир, Мубожир ва б.
в) Халифалар, баъзи са\обалар, азиз-авлиёларнинг номларига нисбат берилган исмлар; Абубакр, Сиддиу, Умар, Усмон, Али
ва б.
г) Пайгамбарнинг фарзандлари, кдриндошлари, як,инлари номидан олинган исмлар; Фотима, Марям, \адича, \асан, Хусан, Зайнаб, Ойша, София, Хабиба ва б.
Баъзи исмларнинг яратилиши ёки танлаши куп лолларда уша номни танлаган ёки ижод к,илган кишилар учунгина маълум була- ди. Бундай исмларнинг кенгрок, доирада, умуммиллий доирада маълум ва тушунарли булиши ушбу номнинг кенгрок, таркдли- ши, умумудум даражасига кутарилиши билан богликдир. Пекин баъзи исмлар бир оила доирасида ва бир мартагина кулланилиб кейинчалик кулланилишдан чик,иб кегиши \ам мумкин. Узбек тилидаги исмларни к,айд к,илинган хусусиятларга кура куйидаги учта гуру\га булиш мумкин.


  1. Download 1.06 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   207   208   209   210   211   212   213   214   215




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling