U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

6.5. Operatsion tizim tarmoq funksiyalari va turlari 
Tarmoq operatsion tizimining funksional komponentlari 
Tarmoq operatsion tizimi asosiy komponentlari: 
 Lokal resurslarni boshqaruvchi vositalar kompyuterda 
avtonom kompyuter OT ning barcha funksiyalarini amalga oshiradi 
(jarayonlarni boshqarish, operativ va tashqi xotirani boshqarish va 
boshqalar); 
 Tarmoq vositalari, ular uchta komponentga bo‘linadi: 

---

229 
 OT ning Server qismi – umumiy foydalanish uchun 
mahalliy resurslar va xizmarlarni taqdim etish vositalari; 
 OT ning Mijoz qismi – masofadagi resurslar va 
xizmatlardan foydalanishga ruhsat so‘rash vositalari; 
 OT ning Transport vositalari - bu kompyuterlar o‘rtasida 
xabarlarni uzatishni ta’minlovchi kommunikatsiya tizimlari bilan 
birgalikda ishlovchi vositalar. 
Tarmoq orqali xabarlarni uzatishda kompyuterning o‘zaro 
ishlash qoidalari Ethernet, Token Ring, IP, IPX va boshqalar kabi 
aloqa protokollaridan foydalaniladi. Ikkita kompyuter tarmoq orqali 
xabar almashish imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun ularning operatsion 
tizimlari ba’zi bir keng tarqalgan aloqa protokollar to‘plamini qo‘llab-
quvvatlashlari kerak.
Tarmoq xizmatlari va servislari 
Tarmoq orqali ma’lum bir kompyuter resursiga kirishni 
ta’minlaydigan operatsion tizimning server va mijoz qismlarining 
majmuiga tarmoq xizmatlari deb nomlanadi. Tarmoq xizmatlari 
tarmoq foydalanuvchilariga bir qator xizmatlarni taqdim etadi. 
Masalan, fayl xizmatlarining aksariyati foydalanuvchi yoki dastur 
so‘roviga binoan quyidagi amallarni bajarishi (xizmatlarni taqdim 
qilishi) mumkin: fayllarni yaratish, o‘chirish, nusxalash, qayta 
nomlash (nomini o‘zgartirish) va hokazolar. Tarmoq xizmatlari ba’zan 
tarmoq servislari deb ataladi (inglizcha, service). 
Servis – buxizmatlardan foydalanuvchilar va xizmatlarni taqdim 
etuvchilar o‘rtasidagi interfeys. 
Har bir xizmat tarmoq resurslarining ma’lum bir turi va/yoki 
ushbu resurslarga kirishning o‘ziga xos usuli bilan bog‘liq. Masalan, 
chop etish xizmati tarmoq foydalanuvchilariga umumiy tarmoq 
printerlariga kirishni ta’minlaydi va chop etish xizmatini taqdim etadi, 
pochta xizmati esa tarmoq ma’lumot resurslariga elektron xatlarga 
kirishni ta’minlaydi. Resurslarga kirish usuli har xil, masalan, 
masofadan 
kirish 
xizmati 
- 
bu 
kompyuter 
tarmog‘ining 
foydalanuvchilariga kommutatsiyalangan telefon kanallari orqali 
barcha resurslarga kirishni ta’minlaydi. Printer kabi ma’lum bir 
resursga masofadan kirish huquqiga ega bo‘lish uchun, masofadan 
kirish xizmati chop etish xizmati bilan aloqa qiladi. Tarmoq xizmatlari 
orasida biz oddiy foydalanuvchilarga emas, balki, tarmoq ma’murlari 

---

230 
uchun yo‘naltirilgan xizmatlarni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. 
Bunday xizmatlar tarmoqning ishlashini tashkil qilish uchun 
mo‘ljallangan. Masalan, markazlashtirilgan ma’lumotnoma xizmati 
yoki katalog xizmati tarmoq foydalanuvchilari ma’lumotlar bazasini, 
uning barcha dasturiy va qurilma komponentlarini (komponentlarini) 
saqlash uchun mo‘ljallangan. Ma’murga xizmat ko‘rsatadigan tarmoq 
xizmatlarining boshqa misollariga tarmoqni boshqarish va tahlil qilish 
imkonini beruvchi tarmoqni boshqarish xizmati kiradi, uning 
vazifalari, xususan, parolni tekshirish bilan mantiqiy kirish 
protsedurasini bajarish, zaxira va arxivlash xizmatini o‘z ichiga olishi 
mumkin. Tarmoq xizmatlari mijoz-server tizimlari tomonidan amalga 
oshiriladi. Har qanday tarmoq xizmatini amalga oshirishda so‘rov 
manbai (mijoz) va so‘rovni bajaruvchi (server) tabiiy ravishda paydo 
bo‘ladi, shuning uchun har qanday tarmoq xizmatida ikkita 
nosimmetrik qism mavjud - mijoz va server. Odatda, server o‘z 
resurslarini mijozga beradi va mijoz ulardan foydalanadi. Shuni 
ta’kidlash kerakki, tarmoq xizmati ma’lum bir xizmatni taqdim 
etganda, resurslardan nafaqat server, balki mijoz ham foydalanadi. 
Mijoz o‘z resurslarining katta qismini (disk maydoni, protsessor vaqti 
va boshqalar) tarmoq xizmatini ta’minlash uchun sarflashi mumkin. 
Masalan, pochta xizmatini amalga oshirayotganda, ma’lumotlar 
bazasining lokal nusxasi, uning keng qamrovli yozishmalarini 
mijozning diskida saqlash mumkin. Bunday holda, mijoz turli xil 
formatlarda, shu jumladan, murakkab multimediya, xabarlar yozish 
paytida juda ko‘p ishlarni amalga oshiradi, manzillar kitobini 
saqlashni qo‘llab-quvvatlaydi va qo‘shimcha yordamchi vazifalarni 
bajaradi. Mijoz va server o‘rtasidagi farq shundaki, tarmoq 
xizmatining tashabbuskori har doim mijoz bo‘lib, server har doim 
so‘rovlarni kutish rejimida bo‘ladi. Masalan, pochta serveri pochtani 
foydalanuvchi kompyuteriga faqat pochta mijozidan so‘rov kelib 
tushganda yetkazib beradi. Odatda, mijoz va server qismlari 
o‘rtasidagi o‘zaro aloqa standartlashtirilgan, shuning uchun bitta 
turdagi server har xil turdagi mijozlar bilan ishlash uchun 
mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Buning yagona sharti shundaki, 
mijozlar va server umumiy standart aloqa protokollarini qo‘llab-
quvvatlashlari kerak.